Юлдашeв А. Сирожиддинов И. Хусаинов М

Кредиторлик мажбуриятларининг айланиши таҳлили 
Кўрсаткичлар 
Ўтган 
йил 
ҳисобот 
йили 
Фарқи 
1 
2 
3 
4 
1.Кредиторлик мажбуриятлари, (минг сўмда) 
29761 
55802 
+26041 
2.Маҳсулот сотишдан олинган соф тушум, 
(минг сўмда) 
100980 
195120 
+94140 
3.Мажбуриятлар, (минг сўмда) 
52056 
117758 
+65702 
4. Кредиторлик қарзларининг муддати ўтгани, 
(минг сўмда) 
1161 
972 
-189 
5.Кредиторлик 
қарзларининг 
айланиш 
коэффициенти, (2қ/1қ) 
3,393 
3,496 
+0,103 
6.Кредиторлик қарзларининг айланиш даври, 
кунда (1қ*360/2қ) 
106,1 
102,9 
-3,2 
7. Мажбуриятлар таркибида кредиторлик 
қарзлари улуши, фоизда (1қ/3қ*100)
57,1 
47,4 
-9,7 
8. Муддати ўтган кредиторлик қарзларининг 
жами кредиторлик қарзлари таркибидаги 
салмоғи, фоизда (4қ/1қ*100) 
3,9 
1,7 
-2,2 
Муддати ўтган кредиторлик мажбуриятлари эса сумма бўйича 189 
минг сўмга кам бўлган, ёки 2,2 фоизга ((1161/29761*100)-(972/55802*100)) 
камайган. 

---

205 
Кредиторлик қарзлари айланишига таъсир этувчи омиллар таҳлили 
Кўрсаткичлар 
Кредиторлик 
қарзлари айланиш 
коэффициенти (Кк) 
Кредиторлик қарзлари 
айланиш даври (
Кд
) 
1.Ўтган йил 
3,393 
106,1 
2.Шартли ҳисобот йили 
6,556 
54,91 
3.ҳисобот йили 
3,496 
102,9 
Жами фарқ 
+0,103 
-3,2 
Таъсир этувчи омиллар 
* 
* 
1.Сотишдан олинган соф 
тушум 
суммасининг 
ўзгариши 
+3,163 
-51,2 
2.Кредиторлик қарзлари 
суммасининг ўзгариши 
-3,06 
+48,0 
Кредиторлик қарзларининг шартли айланиш коэффициенти ва 
айланиш даврининг ҳисоби. 
Кредиторлик мажбуриятларининг шартли айланиш коэффициенти 
қуйидаги формулага асосан аниқланади: 
Км
Тс
Кк
Кредиторлик мажбуриятларининг шартли айланиш даври эса 
қуйидаги формула асосан аниқланади: 
Тс
Км
Кд
360
Ушбу формулаларда: 
Тс – Сотишдан олинган соф тушум (ҳисобот йилда ҳақиқатда). 
Км
 Кредиторлик мажбуриятлари (ўтган йилнинг шу даври бўйича) 

---

206 
Кредиторлик қарзлари айланиш коэффициенти ўтган йилга нисбатан 
0,103 даражага ортган. Бу ўзгаришда маҳсулот сотишдан олинган соф тушум 
суммасининг ўзгаришини таъсири +3,163 га, кредиторлик қарзлари 
суммасининг ўзгариши эса –3,06 га тенг бўлган. 
Кредиторлик қарзларининг тўлаш муддати ўтган йилга нисбатан –3,2 
кунга тезлашган. Бу ўзгаришда маҳсулотлар таннархининг ёки сотиб олинган
кийматликлар ва хизматлар суммасининг ўзгариши таъсири –51,2 кунга, 
кредиторлик қарзлари суммасининг ўзгариши эса +48,0 кунга тенг бўлган. 
 
11.3. Дебеторлик ва кредиторлик қарзларни камайтириш йўллари 
 
 
Дебиторлик кредиторлик қарзларининг олдини олишни битта тадбир 
белгилаш ёки уни назорат килиш асосида уддалаб бўлмайди. Бунинг учун 
бевосита кенг камровли дастур ишлаб чиқиш лозим.
Дебиторлик қарзларининг ҳолатини яхшилашнинг асосий йўллари 
қуйидагилардан иборатдир: 
- зарур махсулотни етказиб бериш ва харид қилиш шартномаларини ўз 
вақтида ва тўғри тузиш; 
- ҳисоб-китоб ва тўлов хужжатларини ўз вақтида тўғри 
расмийлаштириш; 
- махсулот етказиб берувчилар ва харидорларнинг молиявий ахволини 
ўрганиш; 
- махсулот хажмини ошириш ва сифатини яхшилаш; 
- корхонада маркетинг хизматларини яхшилаш; 
- махсулот етказиб берувчилар ва харидорлар билан ўз вақтида ҳисоб-
китобларни амалга ошириш; 
- корхоналарнинг молиявий ахволини ўз вақтида таҳлил қилиш ҳамда 
уларнинг натижаларини мақсадга мувофиқ ҳолатда ушлаб туриш чораларини 
кўриш. 
Дебиторлик ва кредиторлик мажбуриятларининг олдини олиш 
мақсадида қуйидаги чора тадбирларни амалга ошириш макбулдир: 
-ўзаро шартномавий муносабатларда томонларнинг масьуллигини 
ошириш ва уларнинг шартларига катъий амал этиш; 
-муддати ўтказиб юборилган ҳар қандай тўловлар суммаси бўйича 
хукукий жавобгарлик чораларини кўриш; 
- замонавий ҳисоб-китоб шаклларидан фойдаланиш; 
-даргумон қарзлар бўйича резервлар ташкил килиш механизмини 
ишлаб чиқиш ва бошқалар; 
Дебиторларга таъсир кўрсатишнинг энг кенг қўлланадиган усулларига 
хат жўнатиш, телефон қилиш, шахсан бориб келиш, дебитор қарзларни 
бошқа ташкилотларга сотиб юбориш киради.
Дебиторлик қарзларини бошқа ташкилотларга сотиб юбориш -