Ташувчи, агар қонун ҳужжатларида, ташиш шартномасида ўзгача ҳол белгиланмаган бўлса, ёки мажбуриятларнинг моҳиятидан келиб чиқмаса унга тегишли бўлган ташиш тўловини ва ташиш бўйича бошқа тўловларни таъминлаш учун ташиш учун унга берилган юкни ушлаб туриш ҳуқуқига эга.
Ташувчи, агар ташиш шартномасида ўзгача ҳол назарда тутилмаган бўлса, ташиш шартномасини бажариш учун зарур бўлган автотранспорт воситаларининг типлари ва сонини мустақил белгилайди.
Ташувчи юкни ташиш шартномасида белгиланган муддатда тегишли юкни ташиш учун яроқли ҳолатдаги соз автотранспорт воситасини юкни жўнатувчига юкни ортиш учун беради, юкни жўнатувчи эса юкни белгиланган муддатларда ташувчига тақдим этади.
Агар мижозни ташувчи томонидан берилган автотранспорт воситаси қониқтирмаса, у ҳолда у тегишли далолатномани тузиб ва уни ташувчига бериб автотранспорт воситасини рад этишга ҳақлидир
Агар ташувчи қуйидаги ҳолатлар бўйича ташишда унинг сақланишини таъминлай олмаса, ташувчи юкни ташиш учун қабул қилишни рад этиши мумкин:
юк зарур тарзда бўлмаган тарада ёки ўрамда тақдим этилган;
юк бажариш учун юкларни ташишга қабул қилинган буюртманомага мувофиқ эмас;
юк ташиш йўналишининг автомобиль йўли бўйлаб ҳаракат вақтинча тўхтатилиши ёки чекланиши туфайли етказиб берилиши мумкин эмас.
Агар:
бундай ташиш қонун ҳужжатларида таъқиқланган бўлса;
товар хусусиятига эга бўлган юклар товар-транспорт юкхатлари билан расмийлаштирилмаган бўлса;
ташиш учун тақдим этилган юкларнинг ҳар хил типлари ўз хоссаларига кўра бир автотранспорт воситасида биргаликда ташишга қўйилмаса;
юк йўл ҳаракати хавфсизлигига хавф солса ва ЙҲҚ талабларига жавоб бермаса юкни жўнатувчи (экспедитор) юкни тақдим этмаслиги, ташувчи эса юкни ташиш учун қабул қилмаслиги керак.
Юкнинг эълон қилинган қиймати миқдори ташувчида шубҳа уйғотган тақдирда у ўз ҳисобидан шартнома асосида экспертларни жалб этиши ва юкнинг реал қиймати тўғрисида далолатнома тузиши мумкин.
Юкларни қабул қилиш-топширишда товар-транспорт юкхатида ушбу юкларнинг юк ўринлари массаси ва сони (имконияти бўлса санаб) кўрсатилади.
У бўйича товар-моддий бойликларнинг ҳаракати ҳисоби юритилмайдиган юкни ташиш эркин шаклдаги буюртма-наряд асосида амалга оширилиши мумкин. Ҳар хил автотранспорт воситаларида ташилиши керак бўлган юк ортилган тақдирда фойдаланиладиган автотранспорт воситалари сонига мувофиқ бўлган миқдорда буюртмалар-нарядлар тузилади.
Товар ва нотовар хусусиятга эга бўлган юкларни ташиш товар-транспорт юкхати билан расмийлаштирилиши керак.
Юк ортиладиган автотранспорт воситасининг товар-транспорт юкхатлари ва йўл варақалари қатъий ҳисобот бериладиган ҳужжатлар ҳисобланади, матбаа усулида тайёрланади, ҳисобга олиш серияси ва тартиб рақамига эга бўлади.
Товар-транспорт юкхати белгиланган тартибда юкни жўнатувчи томонидан ҳар бир боришга ҳар бир юкни олувчининг номига алоҳида тўрт нусҳада тузилади, улардан:
биринчи нусҳа юкни жўнатувчида қолади ва товар-моддий бойликларни ҳисобдан чиқаришни (зарарни) ҳисобга олиш учун мўлжалланади;
иккинчи нусҳа юкни олувчига берилади ва у томонидан моддий бойликлар кирим қилиниши учун асос бўлиб хизмат қилади;
учинчи ва тўртинчи нусҳалар ташувчига берилади ҳамда ташувчининг мижоз билан ҳисоб-китоб қилиши ва автотранспорт ишини ҳисобга олиш учун хизмат қилади.
1.6. Автомобиль транспорти асосий иш кўрсаткичлари
Автомобиль саройи ва ундан фойдаланиш
Автотранспорт саройи дейилганда унинг ихтиёридаги автомобилқ (автобус)лар, тиркама ва ярим тиркамалар тушунилади. Улар ўз навбатида турлари, маркалари ва транспорт воситалари миқдорлари билан характерланиб, ташиш билан боғлиқ ишлаб чиқариш дастурини тўлиқ бажаришга қаратилгандир. Транспорт воситалари турлари ва моделлари автотранспорт саройининг олдига қўйилган вазифа ҳамда бажарилиши лозим бўлган ишларга боғлиқдир.
Транспорт воситалари миқдор кўрсаткичлари барча автотранспорт саройлари учун умумий бўлиб, улар қуйидаги элементлардан иборатдир:
Аҳ - ҳисобдаги ёки инвентар китобида ҳисобланиб борилувчи автомобилқ (автобус)лар ва тиркамаларнинг умумий сони.
Ҳисобдаги автомобиллар ўз техник ҳолатига кўра эксплуатация қилишга тайёр (Аэт) ва кун давомида таъмирда ёки техник хизмат кўрсатишда турувчи автомобилларга (Атт) бўлинади, яъни
