Yozuvning paydo bo‘lishi tarixi va jamiyat tarixidagi o‘rni reja: Yozuvning paydo bo‘lishi tarixi Yozuvning tarixiy ahamiyati

YOZUVNING PAYDO BO‘LISHI TARIXI VA JAMIYAT TARIXIDAGI O‘RNI
Reja:
1. Yozuvning paydo bo‘lishi tarixi
2. Yozuvning tarixiy ahamiyati
3. Yozuvning jamiyat tarixidagi o‘rni
Insoniyat tarixida yozuv juda qadim zamonlardan beri mavjuddir. Ibtidoiy jamoa davrida odamlar o‘z fikrlari. xohish-istaklarini, biror voqea-hodisa haqidagi xabarni turli xil narsa-predmetlar yordamida ifodalaganlar (etkazganlar). Lekin bu hali yozuv hisoblanmas edi. Ma’lum muddat vaqt o‘tganidan keyin u yoki bu fikrni bildira oladigan shartli belgilar paydo bo‘lgan. Bu shartli belgilardan keyin biz yozuv deb ataydigan va ma’lum tizimga ega bo‘lgan belgilar vujudga kelgan.
Eramizdan avvalgi to‘rtinchi ming yillikda Arabiston yarim orolidagi qadimgi davlatlar hududlarida misr va shumer yozuvlari paydo bo‘lgan. Ikkinchi ming yillikning boshlariga kelib, O‘rta Er dengizi qirg‘oqlarida ossuriylar va bobiliylar yozuvi shakllangan. Hozirgi Hindistonning SHimoliy qismi va Old Osiyo hududlarida esa hind yozuviga asos solingan. Undan ham keyinroq, yozuvning g‘arbiy-somiy tizimi vujudga kelgan.
Umuman, insoniyat tarixi yozuvning to‘rt qadimiy turini biladi:
1. Piktografik yozuv. Bu istiloh lotincha «piktus»-rasm, surat; «grafo»-yozaman qismlaridan iborat bo‘lib, rasm yozuv demakdir. Bu yozuvning dastlabki shakllari mezeolit va neolit davrida paydo bo‘lgan. Odamlar o‘z fikrlarini, his-tuyg‘ularini, xohish-istaklarini turli rasmlar, suratlar orqali bir-birlariga etkazganlar. Odamlarning o‘zi chizgan bu suratlar harbiy yurishlar, urushlar, to‘qnashuvlar, majburiyatlar, ultimatumlar, sevgi-muhabbat borasidagi xabarlarni bir joydan ikkinchi joyga etkazish uchun xizmat qilgan. YOzuvning bu turi juda katta hududda va uzoq muddat ishlatilgan. Lekin yozuvning bu turida konkret narsa-hodisa to‘g‘risidagi xabar oson etkazilgan bo‘lsa-da, abstrakt (mavhum) tushunchalarni etkazish uchun bu yozuvdan foydalanish qiyin bo‘lgan. SHu sababli yozuvning bu turi insonning talabiga to‘la javob bera olmagan.
Lekin shunga qaramay, piktografik yozuvning ayrim shakllari hozirgacha saqlanib qolgan. Masalan, darvoza tepasiga qo‘yilgan itning surati hovlida qopag‘on it borligining belgisidir. Transformator budkasi devoridagi kalla suyagi rasmi xatarning mavjudligiga ishoradir. Katta qilib ishlangan barmoq surati harakat yo‘nalishini bildiradi va hokazo.
Vaqt o‘tishi bilan piktografik yozuv o‘rnini undan mukammalroq va murakkabroq bo‘lgan logografik yozuv egallagan.
2. Logografik yozuv. Bu istiloh lotincha «logos» - so‘z, mantiq va «grafo» - yozaman so‘zlaridan shakllangan. Jamiyat rivojlanishda davom etar ekan, har bir predmet yoki har bir tushuncha shu predmet yoki tushunchaning surati yordamida ifodalana boshlagan. Demak, yozuvning bu turida ifodalangan shakl bilan ifodalanishi kerak bo‘lgan predmet yoki tushuncha o‘rtasida mantiqiy bog‘liqlik mavjuddir. SHuning uchun bu yozuv logografik yozuv deb nom olgan. Bu yozuvda masalan, ikkita qo‘lning surati «jangchi», «askar» ma’nosini ifodalagan. Agar bir qo‘lda qalqon, ikkinchi qo‘lda nayza surati bor bo‘lsa, bu «jang» yoki «jang qilmoq» so‘zlarini bildirgan. «Ko‘rmoq» fe’lini bildirish uchun ikkita ko‘z surati xizmat qilgan. «Baxillik», «ochko‘zlik» ma’nosini timsohning surati bildirgan. Bitta oyoqning rasmi «qadam tashlamoq» ma’nosini ifodalasa, ikkita oyoqning surati «yurmoq», «bormoq» ma’nolariga to‘g‘ri kelgan. YOzuvning bu turi ideografiya deb ham ataladi.
Logografik yozuvning kamchiligi shundan iboratki, bu tur yozuvni hamma ham bilavermagan. Undan asosan ruhoniylar, davlat tepasidagi amaldorlar, mutaxassislar, kotiblar va xattotlar xabardor bo‘lishgan.
3. Bo‘g‘in yozuvi. Eramizdan avvalgi ikkinchi ming yillikning o‘rtalarida va birinchi ming yillikning boshlarida ilgarigi yozuvga nisbatan qulayroq va soddaroq bo‘lgan yozuv shakli shakllana boshlagan. Bu yozuvda so‘zlar hamda ayrim sodda jumlalar bo‘g‘inlarni bildiruvchi belgilar yordamida ifodalangan. SHuning uchun bu yozuv bo‘g‘in yozuvi deb ataladi. YOzuvning bu turi ilgarigi yozuvlardan qulayroq bo‘lgan, lekin uning ham o‘ziga yarasha nuqsoni bo‘lgan. U ham bo‘lsa, bu yozuv asosan so‘zlar bir yoki ikki bo‘g‘indangina iborat bo‘lgan tillar uchun qulay bo‘lgan. Bunday tillarga hind tilining ayrim tarixdagi variantlari kiradi. SHu kamchiligi bor bo‘lgani uchun bu yozuv boshqa xalqlar orasida kam tarqalgan.
Lekin yozuvning bu turkumiga kiruvchi mixxat deb atalgan yozuv nisbatan keng tarqalgan. Uni eramizdan avvalgi to‘rtinchi mingyillikning oxirida Mesopotamiyada (hozirgi Iroq davlati hududi)da yashagan shumerlar o‘ylab topganlar.
Mixxat yozuvidagi elementlar asosan mix yoki pona shaklini eslatgani uchun mixxat deb nom olgan. Mixxat eramizdan avvalgi birinchi mingyillikning oxirlarigacha bobiliylar, assuriylar, xettlar, finikiylar tomonidan qo‘llanib kelingan. Bu yozuvdan Urartu davlati aholisi, forslar va boshqa qo‘shni xalqlar ham foydalanishgan.
Mixxat yozuvi piktografik yozuvdan kelib chiqqan. Bu dastlab italiyalik savdogar Pestro CHella Valle tomonidan o‘rganilgan.
Mixxat yozuvlari ichida eng ko‘p tarqalgani forsiy mixxatdir. Bu yozuv eramizdan avvalgi VI-IV asrlargacha Ahamoniylar davlati hududida qo‘llanib kelingan. Bu yozuvdan qo‘shni davlat xalqlari, shu jumladan O‘rta Osiyo xalqlari ham foydalanishgan. Ahamoniylar davlatining qulashi bilan bu yozuvdan foydalanish ham kamaya boshlagan.
4. Harfiy yozuv. YOzuvning bu turida tildagi har bir tovushga bittadan harf yoki belgi to‘g‘ri keladi. Bu tizimdagi yozuv hech bir istisnosiz finikiylar, suriyaliklar va falastinliklar ijod etgan somiy yozuvga borib taqaladi. Eramizdan avvalgi YI-IY asrlarda Qadimgi fors davlati devonxonalarida davlat ahamiyatiga molik hujjatlar oromiy tilida olib borilgan va bunda finikiylar alifbosining oromiy variantidan foydalanganlar. Keyinchalik vaqt o‘tishi bilan bu alifboning juda ko‘p variantlari shakllana boshlagan. Bu variantlarning biri hozirgacha eng ko‘p xalqlar tomonidan qo‘llanib kelayotgan arab yozuvidir va kvadrat shaklga ega bulgan yahudiy yozuvidir. Keyinchalik eramizdan avvalgi IY-III asrlarda oromiy alifbosi eroniy tillarda so‘zlashuvchi ko‘pgina xalqlar tomonidan ishlatib kelingan. O‘rta fors yozuvi va Parfiya yozuvi xuddi shu tariqa paydo bo‘lgan. Bu alifbo asosida keyinchalik so‘g‘d yozuvi, xorazmiy yozuv va boshqa yozuvlar paydo bo‘lgan. Eramizning YII-YIII asriga kelib bu eroniy yozuvlarni arab yozuvi siqib chiqargan.
Bundan tashqari eroniy va O‘rta Osiyodagi Muqaddas kitob uchun maxsus Avesto yozuvi yaratilgan. Bu yozuv oromiy-eroniy yozuvi asosiga qurilgan bo‘lgan.
Yevropada esa, bu erdagi tillar uchun grek yozuvining turli variantlari, xususan, lotin yozuvi qo‘llanilgan. IX-X asrdagi grek qo‘lyozma alifbosining yana bir varianti slavyan tillari uchun moslashtirilgan va shu tariqa qadimgi rus alifbosi-kirillitsa vujudga kelgan.
Birinchi alifboni eramizdan oldingi II ming yillikda finikiyaliklar yaratgan. Bu alifbo 22 harfdan iborat bo‘lgan. Harflar faqat undosh tovushlarni yoki undosh va unli tovushlardan tuzilgan bo‘g`inlardan tuzilgan. Chunki finikiyaliklar tili semit tillari oilasiga mansub bo‘lgan. Unda undosh tovushlar asosiy rol o‘ynagan. so‘zlarning ildizi undosh tovushlardan tuzilgan. Unli tovushlar esa asosan gramatik bog`lanishlarni va so‘zning shaklini ifodalagan. Shu sababli finikiyaliklar alifbosi yozuvning bo‘g`inli va harf-tovushli tizimi o‘rtasida oraliq mavqeni egallagan.
Tilning butun imkoniyatlari nutqda ifodasini topadi. Nutqning og‘zaki va yozma shakli bo‘lib , yozma nutq yozuv orqali namoyon bo‘ladi. Yozuv ma’lum bir tarixiy jarayon mobaynida aloqa-munosabatning muhim vositasi bo‘lib shakllanadi. Yozuvning tarixiy ahamiyati quyidagilarda aks etgan.
1.Yozuv ma’lum tarixiy jarayon natijasida shaklanadi va kishilar orasidagi bavosita aloqa-munosabat vositasi sifatida ijtimoiy manfaatlar uchun xizmat qiladi.
2. Kishilik jamiyati erishgan barcha ma’naviy yutuqlar yozuv orqali avloddan avlodga yetkaziladi.
3. Yozuv uchun masofa va vaqt ahamiyatsizdir.
4. Yozuvning xabar yetkazish imkoniyati tufayli turli masofadagi axborotlar umumiy ma’lumotga aylanadi.
5. Yozuv kishilik jamiyati taraqqiyotining muayyan bosqichlarini, xalq tarixi, etnografiyasini adabiyot va san’at tarixini, tilning tarixiy taraqqiyot bosqichlarini o‘rganishda muhim ahamiyat kasb etadi. Yozuvsiz tilning va xalqning tadrijiy taraqqiyotini o‘rganib bo‘lmaydi.
Yozuv insoniyatning tarixiy taraqqiyoti mahsulidir. U azaldan kishilarning aloqa qilishlari, fikr almashishlarida muhim rol o‘ynagan. Shubhasiz, yozuv insoniyatning ulug‘ kashfiyoti, muvaffaqiyati hisoblanadi. U og‘zaki nutq va tilga yordamchi vosita sifatida yuzaga keldi.
Yozuv – muayyan bir tilda qabul etilgan va kishilar o‘rtasidagi muloqotga xizmat qiladigan yozma belgilar yoki tasvirlar tizimi. Yozuv kishilik jamiyati madaniy taraqqiyotining tom ma’nodagi, bashariyatning uzoq va murakkab tadrijiy takomili jarayonidagi omillarning eng asosiylaridan biridir. Yozuv og‘zaki tilga nisbatan ikkilamchi, qo‘shimcha aloqa vositasi bo‘lsa-da, unga qaraganda ko‘p afzalliklarga ega. Xususan, tilning asosiy vazifasi – kishilar o‘rtasidagi aloqani ta’minlashdir. Tilning kommunikativ vazifasi yozuvsiz amalga oshishi mumkin emas. Tilning estetik, gnosiologik (bilish) kabi asosiy vazifalarini ham yozuvsiz tasavvur qilish qiyin. Ayniqsa, tilning insoniyat qo‘lga kiritgan tajriba-bilimlarini saqlash va avlodlarga yetkazishdan iborat vazifasi bevosita yozuv orqali bajariladi. Tovush tili uchun noqulaylik tug‘diruvchi masofa va vaqt omili yozuvning bu borada ustunligini dalillaydi. Bir lotincha maqol bor: “Verba volant – scripta manent” – “So‘zlar uchib ketadi, yozilgani esa qoladi”.
Yozuv tildan ancha keyin paydo bo‘lgan. Tovush tili 400-500 ming yillar ilgari yuzaga kelgan, yozuv esa 4-5 ming yil oldin paydo bo‘lgan. Og‘zaki nutqning zamon va makon nuqtayi nazaridan cheklanganligi va uni bartaraf etish zaruriyati yozuvning paydo bo‘lishiga olib kelgan. Og‘zaki til talaffuz vaqtidagina va ayni paytda muayyan masofadagi (tovush to‘lqinlari yetib borishi mumkin bo‘lgan) kishi uchungina mavjuddir. Boshqa sharoitlarda tilga ehtiyoj paydo bo‘lishi bilan inson bu ehtiyojni qondira oluvchi vositalarni qidira boshlagan, natijada belgilar tizimidan iborat yozuv dunyoga kelgan. Aslida, belgilar tizimi sifatidagi yozuv paydo bo‘lishidan oldin inson ramziy vositalardan keng foydalangan. Masalan, slavyan qabilalarida non-tuz – do‘stlik ramzi, trubka-tinchlik, atirgul-sevgi ramzi va h.k. belgilar “buyumli yozuv” xarakteriga ega edi. Fanda turli xil yozuv ko‘rinishlari aniqlangan va yozuvning tadrijiy tarixi isbotlangandir.
Odamlar taxminan 500 ming yil davomida og'zaki nutqdan foydalanganlar. Xat ancha keyin paydo bo'ldi. Tasviriy yozuvning asl shakllari bundan 5 ming yil avval paydo boʻlgan, xat yozish esa 3 ming yildan kamroq vaqtni tashkil etadi.
Yozish insoniyatning eng muhim madaniy yutuqlaridan biridir. Sivilizatsiya yozuvning paydo bo'lishi bilan paydo bo'ladi. Yozmasdan, fan, texnika, madaniyat yutuqlari, qaysi zamonaviy dunyo ibtidoiydan farq qiladi.
Yozuv paydo boʻlgunga qadar insoniyat bilimi avloddan-avlodga ogʻzaki tarzda oʻtgan. Shuning uchun bu bilimlarning to'planishi juda sekin edi. Ko'pgina insonlar jamoalari tabiiy, geografik to'siqlar - tog'lar, dengizlar, okeanlar yoki ijtimoiy - diniy, urf-odatlar, til, turli millatlar bilan ajralib turardi. Shuning uchun insoniyatning bir hududda qilgan kashfiyotlari uzoq vaqtdan keyin boshqa hududda ma'lum bo'lib, ba'zi joylarga umuman etib bormagan. G'ildirak va pulluk Amerikada yevropaliklarning kirib kelishi bilan paydo bo'ldi. Amerikalik mahalliy aholi bu narsalarni bilishmas edi.
Og'zaki nutq vaqt va makon jihatidan cheklangan. Gapirilgan narsa faqat nutq vaqtida eshitilishi mumkin. Siz faqat qisqa masofada gaplasha olasiz. Yozish bu cheklovlarni yengib chiqadi. Kecha yoki ming yil oldin yozilgan narsalarni o'qiymiz. Biz yozilgan kitoblarni o'qiymiz turli mamlakatlar dunyo bo'ylab, biz Yerning turli burchaklaridan xatlarni olamiz.
Radio, telefon, ovoz yozish ixtirosi nutqni masofaga uzatish va uzoq vaqt saqlash imkonini berdi. Lekin yozma nutq nutqqa nisbatan ko‘p afzalliklarga ega. Qaysi biri osonroq - kitob o'qish yoki uni o'quvchining yozuvida tinglash? Ayniqsa, bu badiiy asar emas, balki, masalan, rus tili darsligi bo'lsa. Siz kitobni tezda ko'rib chiqishingiz, mundarija bo'yicha kerakli sahifani topishingiz va uni yo'lda o'zingiz bilan olib ketishingiz mumkin.
Yozuvning odamlar hayotidagi katta ahamiyati qadimgi xalqlarda uning ilohiy kelib chiqishi haqidagi g'oyani uyg'otgan. Hamma joyda, Sharqda ham, G‘arbda ham yozuvning kiritilishi ilohga nisbat berilgan.Yozuv ham til kabi millatning tashqi belgilaridir.
Shuning uchun ham ko‘plab bosqinchilar bosib olingan xalqlarning yozma yodgorliklarini vayron qilganlar. Ispanlar 1520 yilda Meksikani bosib olib, Azteklarning kitoblarini yoqib yuborishdi: axir, ular mahalliy aholiga o'zlarining sobiq buyukligini eslatgan bo'lar edi. Xuddi shu sababga ko'ra, o'zlariga dushman mafkuralarni yo'q qilishga intilgan natsistlar o'z raqiblarining kitoblarini yoqib yubordilar.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, yozuvning kashf etilishi insoniyat tarixida juda katta hodisa bo‘lgan. YOzuv vositasida inson o‘zidan uzoqda bo‘lgan boshqa inson bilan aloqada bo‘la olgan, shuningdek u yoki bu ma’lumotni o‘zidan keyingi avlodga qoldirish imkoniga ega bo‘lgan. Dastlab bizning murakkab va turli–tuman nutqimizni tashkil etgan “bir andazaga tushgan” til elementlari alohida ajralib chiqqunga qadar tovushlar oqimini mayda bo‘lakchalarga, qismlarga bo‘lish, ularni o‘zaro taqqoslash, ularning farqini va o‘xshashligini aniqlash kerak bo‘lgan. Qadimgi Misr yozuvida dastlab undosh tovushlar ajratilgan,bunga qadimgi Misr tilida bir tovushdan tuzilgan logogrammalar bo‘lganligi yordam bergan.