Yoshlarning chang cholg'u ijrochiligini o'rganish metodlarini takomillashtirish farg'ona davlat universiteti San'atshunoslik fakulteti talabasi Sharipova Odinaxon Shavkatjon qizi Annotatsiya

YOSHLARNING CHANG CHOLG'U IJROCHILIGINI O'RGANISH METODLARINI TAKOMILLASHTIRISH
Farg'ona davlat universiteti San'atshunoslik fakulteti talabasi Sharipova Odinaxon Shavkatjon qizi
Annotatsiya: Mazkur maqolada yoshlarning chang cholg'u ijrochiligini o'rganiah metdolarini takomillashtirish, musiqamiz amaliyotida yangi cholg’u asboblarida chalish faoliyati va musiqa savodi haqida to'liq bayon etilgan.
Kalit so'zlar: cholg'u ijrochiligi,musiqa savodi,metodika, chang cholg'u sozi, musiqa san'ati.
Kirish:
Insonlar umrining kuylardagi xissiyotlarini musiqa deb ataymiz.Shuning uchun,butun borliqni his etishda in'ikos etuvchi vositalar ham, beozor shakl-shamoyil,beg'ubor un va betakror fazilat taratishga qodir bo'lishi zarur.Aks holda, butun mavjudodlar orasida eng muhim bo'lgan xislat insonga o'xshash fazilatning mavjud bo'lmasligi muqarrar.Shuning uchun ham faqat insongina ma'naviyatga ega,iste'dod degan ne'matdan foydalanish,tafakkur egasi bo'lish nasib etilgan.Musiqa olamida ijod mo'jizakor xislatlar egasi bo'lmish sehrli cholg'u asboblari yaratib,o'zidan xissiyotlarga to'la kuylar taratuvchi asboblar bilan to'ldiradi.Olimlarning aniqlashicha,dutor cholg'ulari borasida muhim ma'lumotlar beruvchi yana bir asosiy manbaa Al-Husayniy risolasidan taxminan ikki yuz yil so'ng yozilgan "risolai musiqiy"asari bo'lib,ushbu asar muallifi mashhur changchi sozanda,xofiz va bastakor Darvesh Ali ibn Mirzo Ali bin Xo'ja-Maxmud Munavvar hisoblanib,uning asari ikki bo'limdan,to'g'rirog'i tarixiy va nazariy bo'limlardan iborat.Aslida dutor cholg'u asbobi, qo'shtorli chertib chalinadigan turkman,o'zbek,uyg'ur,tojik va boshqa ko'pgina millatlar va xalqlar o'rtasida keng tarqalgandir.
Asosiy qism:
Bugungi kunga kelib,musiqa maktablari,kollejlar,litseylar va O'zbekiston mamlakat konservatoriyasida cholg'u ijrochiligini o'rgatish sinflari tashkil etilgan.Shuningdek,faol o'quvchilar cholg'u asbobini chalish sir-sinoatlarini kelajak yosh avlodlarga o'rgatmoqdalar.Musiqa ta'lim muassasalarida cholg'u asbobini chalishni o'rgatish asosan ikki xil yo'nalishda olib borilmoqda.
O`quvchilarga musiqa haqida beriladigan jamiki bilim va tushunchalar o`z xususiyatiga ko`ra musiqa savodi doirasiga kiradi. Jumladan, musiqa- san`atning muhim bir turi sifatida hayotdagi real voqeliklarni tovushlar vositasida ifoda eta olishi, uning ifoda vositasi, janrlarga oid turlari, tuzilishi, ijro uslublari, ijrochilik turlari, cholg’u asboblariga tegishli tasnifiy xususiyatlar musiqa savodining asosiy tarkibini tashkil etadi.
Dastlabki yo'nalishida,doimiy bo'lgan an'anaviy "Ustozdan shogirdga"yo'nalishi bo'lsa,keyingisi esa nota yozuvi vositasi yordamida musiqani o'qib chalish sohalari qo'llanilmoqda.Qadimgi asrning 50-yillaridan boshlab Usta Usmon Zufarov va A.I.Petrosyanslar tomonidan dutor cholg'u asboblariga qo'shimcha pardalar o'rnatilib ovoz ko'lam xromatiklashtirilga va kengaytirilgan hamda butun Markaziy Osiyoda hamma cholg'u asboblari andozalari yordamida "dutorlarning oilasi"yaratilgan.Misol tariqasida,dutor cholg'usi tenor-o'zbek an'anaviy dutorning xromatiklashgan turi hisoblansa,dutor prima-Qashqadaryo va Surxandaryo baxshilar do'mbiralari va tojik xalqlarining do'mbiraq cholg'u asboblari yordamida,dutor sekunda-Xorazm dutori,dutor alt-ayollarning dutoridan andoza olingan, shu asosida dutorlar yaratilgan.Dutorning yana bir bas turi esa asosan rus do'mbirasidan nusxa olingan.Dutor cholg'u asboblarini musiqa makatabalarida nota o'qish yo'li bilan o'rgatilishi yo'lga qo'yilganligi ham asbob mualliflari uchun yana ham keng shart-sharoitlarni paydo qilib beradi.Buning natijasida esa dutorda o'zbel milliy kompozitorlari ,shuningdek boshqa jahon va Yevropa ijrochilarining har xil hajmdagi ijodlarini ijro etish darajasigacha yuqoriga ko'tarilgan.
Milliy musiqamiz amaliyotida yangi yo’nalishlar paydo bo’lishi, ifodaviy shakl, ijro uslublari va cholg’u sozlarining o’zgarishi orqali xalq musiqasida o’ziga xos ijtimoiy xususiyatlar va talablar namoyon bo’lmoqda. Shu bois, musiqa o’qituvchisi milliy raqs san’atimizning oddiy harakatlarini bilish va darsda qo’llash usullarini puxta egallash davr talabidir.
Chapak va cholg’u asboblarida chalish faoliyati ham raqs va musiqali harakatlar singari o’quvchilarning musiqa (o’quv qobiliyatlari) hamda ijrochilik malakalarini rivojlantirish uchun foydalidir. Bu faoliyat boshlang’ich sinflarda milliy cholg’u asboblar bilan tanishish va ularning tovush tembrlarini anglab olish bilan uzviy bog’lanib amalga oshirilishi zarur. Bunda doyrcha, qayroq, qoshiq, kichyaik sopol kabi urib chalinadigan cholg’u asboblaridan foydalanib o’qituvchi ijrosi yoki magnitafon tasmasi orqali taraladigan kuylarga jo’r bo’lish malakalari rivojlantiriladi.Dars jarayonida o`quvchilarga musiqa haqida beriladigan barcha bilim va malakalar musiqa savodi doirasiga kiradi. Unga musiqaning o`zi ga xos xususiyatlari, san`at sifatida aks ettirilishi, ifoda vositasi (til, nutq) janr turlari, tuzilish ijro uslublari, ijrochilar turlari, cholg’u asboblari tasnifi va boshqalar kiradi. Shu boisdan u musiqa va san`at maktablarida, kollejlar va litseylarda o`qitiladigan musiqa savodi predmetidan tubdan farq qiladi va musiqa san`ati haqida ma`lum bilim, tushunchalardan iborat bo`ladi.
Xulosa:
Ma'naviy uyg'onish foydasi odamlarni shaxsiy qobiliyatini anglash, o'zligini bilishi, milliy g'ururi, irodasi,oriyati,qadimgi ajdodlarimiz o'tmishidan faxrlanish, madaniyat va ma'naviyatga xizmat qiluvchi eng muhim namunalarni takomillashtirishda o'z hissasini qo'shish, shuning mavjud ekanligini tuyushda paydo bo'lmoqda.O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008-yil 7-yanvardagi «Musiqiy ta'limni rivojlantirish, bolalar musiqa va san'at maktablari faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida»gi F-2908-sonli qarorii va shu boisda Vazirlar Mahkamasining 910-sonli farmoyishiga ko‘ra, ma'naviyatning bir asosiy tarmog'i hisoblangan musiqa - ta'sirchan bir kuchga ega tarbiya salohiyati hisoblanib, insonning ruhiyatiga qandaydir bir kuch bag'ishlay oladigan jon ozig'idir.U insonning zavqlanishi, huzurlanishi, rohatlanishi, erkin dam olishi, maroqli taskin topishi, fikrlashi va falsafiy mushohada qilishi uchun juda samarali yordam beradi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.Saidov A “Musiqa darslarida nafosat tarbiyasi” Xalq ta’limi jurnali 2002.
2.S.Sh.Murodov “Xorshunoslik” uslubiy qo’llanmaning ixchamlashtirilgan varianti. Buxoro 2005.
3.Do’stov S, Ro’ziyev D “Maktabda o’quvchilarning milliy musiqa dastasini tashkil etish” O’zbekiston Tasviriy san’at muallimlar uyushmasi. Toshkent 1992.
4.Umumiy ta’lim maktablari musiqiy dasturi. Toshkent. “O’qituvchi” 1996.
5.Sharipova G.M “Musiqa o’qitish metodikasi” Toshkent. Nizomiy TDPU. 2000.