Yoshlar ishlari agentligi huzuridagi yoshlar muammolarini o’rganish va istiqbolli kadrlarni tayyorlash instituti

1.2. Mahalliy va xorijiy ta’lim tizimida o'qituvchilar malakasini oshirishga bo'lgan yondashuvlarning qiyosiy tahlili

Turli mamlakatlar o'qituvchilarining malakasini oshirish tajribasini tahlil qilib, shuni ta'kidlaymizki, ularning ba'zilari haqidagi ma'lumotlar mahalliy ilmiy adabiyotlarda keng tarqalgan, ba'zilari esa juda kam.

Xorijiy mamlakatlarda o'qituvchilarning malakasini oshirish masalalarini o'rganayotgan bir qator tadqiqotchilar terminologiyada farq borligini ta'kidlamoqdalar. Shunday qilib, mamlakatimizda qabul qilingan "uzluksiz ta'lim" tushunchasining o'rniga, "malaka oshirish" va "o'qituvchilarni rivojlantirish" tushunchalari ingliz tilidagi adabiyotlarda qo'llaniladi va nemis tilida so'zlashadigan mamlakatlarda "o'qituvchilarning uzluksiz ta'limi" va "o'qituvchilarning keyingi ta'limi" tushunchalari bilan o'rtoqlashadi.

Terminologik farqlarga qaramay, o'qituvchilarning malakasini oshirish zarurati tan olinishidagi umumiy tendentsiya dunyoning ko'plab mamlakatlari uchun dolzarbdir.

Axborot tizimlari, yangi texnologiyalarning ahamiyati oshib borishi bilan yangi ta'lim modellarining yaratilishi kutilmoqda. Bu odamlarning ta'lim jarayoniga takroran qaytishini anglatadi. Ushbu turdagi tushuncha «umr bo'yi o'rganish» deb nomlanadi.

Uzluksiz ta'lim modeli zamonaviy maktab uchun eng katta rag'batga aylandi. Bugungi kunda maktabning eng muhim vazifasi bitiruvchining umrining oxirigacha qoladigan barqaror bilim va ko'nikmalar to'plamini shakllantirish emas, birinchi navbatda hayot davomida yangi bilimlarni ishlab chiqarish va olish qobiliyatini tarbiyalashdir. Demak, o'qituvchilarning o'zlari aniq malakaga ega bo'lishi kerak. O'qituvchilar uchun yangi bilim va vakolatlarga ega bo'lish zaruriyati paydo bo'lmoqda.

Ushbu model uzoq vaqtdan beri Iqtisodiy Hamkorlik va Rivojlanish Tashkilotiga a'zo bo'lgan ko'plab mamlakatlarda asosiysi bo'lib kelgan va hozir ham shunday bo'lib kelmoqda. Ammo har bir mamlakatda ular sifatli ta'limga qiziqish bildirmoqdalar, o'qituvchilarning malakasini oshirish tizimiga o'zlarining yondashishlari yaratilmoqda.¹³

AQSh. Tarixdan ma’lumki, Amerika Qo’shma Shtatlarida o'qituvchining malakasini oshirish universitetlar va maxsus agentliklarda (malaka oshirish institutlarida) o'tkazilgan treninglar tizimi orqali ko'rib chiqilgan. Bugungi kunda maktablarda hamkorlikdagi ta'lim tobora ko'proq qo'llanilmoqda, bu yerda o'qituvchilar kuzatadilar, yordam beradilar va dars beradilar. AQShning bir qator shtatlarida malaka oshirish maktablarining butun boshli tarmoqlari mavjud. Maktablarni muammoli joylardagi birlashmalarga birlashtirish amaliyoti ham mavjud. Ushbu uyushmalar doirasida o'qituvchilar uchun maktablararo kurslar tashkil etilgan. Davlat maktablarida ishlaydigan o'qituvchilar maxsus imtihonlardan o'tishlari kerak, buning natijasida ularga dars berish uchun litsenziya beriladi, xususiy maktab o'qituvchilari uchun esa bu shart emas. Har bir maktab o'qituvchisidan ma'lum vaqt davomida tajribali hamkasblar nazorati ostida ishlash talab etiladi va shundan keyingina mustaqil ishlash huquqi beriladi. O'qituvchi, shuningdek, Amerika Qo'shma Shtatlari bo'ylab amal qiladigan milliy litsenziyani olishi mumkin. Ushbu hujjatlar Professional O'qitish Standartlari Milliy Kengashi tomonidan beriladi. Bunday litsenziya egalari, qoida tariqasida, ko'proq maosh va imtiyozlarga ega bo'ladilar. Biroq, litsenziya abadiy davom etmaydi. Litsenziyangizni yangilash uchun ko'plab shtatlarda qayta imtihonlar topshirish zarur va o'qituvchilardan doimiy ravishda o'z malakalarini oshirib borishlari talab etiladi.

AQSh o'qituvchilari uchun malaka oshirish tizimida shaxsga yo'naltirilgan kasbiy va ta'lim texnologiyalari eng samarali hisoblanadi: shaxsiy murabbiylik, rahbar, kasbiy modellashtirish mashg'ulotlari, modulli texnologiyalar va kasbiy hamkorlik texnologiyalari. Ushbu texnologiyalarni o'qituvchilarni tayyorlash tizimiga joriy etish amaliyoti ma'lum kvotalarni olishga asoslangan bo'lib, bu kollektiv martaba zinapoyasidan yuqoriroq ko'tarilish va shu bilan birga maosh tarkibini sezilarli ravishda oshirish huquqini beradi.

O'qituvchilarning uzluksiz ta'lim tizimidagi barcha darslari keyingi guruh o'qituvchilarini o'qitish jarayonida namoyish etiladigan video va audio vositalarga yozib olish bilan birga olib boriladi, tajribali o'qituvchilar yosh o'qituvchilarga biriktirilgan bo'lib, ular o'quv metodikasini tuzatishga yordam beradi. O'qituvchilar malakasini oshirish tizimida fanlararo yondashuv (falsafiy, ijtimoiy-gumanitar, tabiiy-ilmiy, ijtimoiy-psixologik, etno-pedagogik, fan-uslubiy modullarning integratsiyasi) o'qituvchilar malakasini oshirish tizimida amalga oshiriladi.

AQShda o'qituvchilar malakasini oshirish kollej va maktablarda olib boriladi. Amerikalik mutaxassislarning fikriga ko'ra, uzluksiz ta'lim kurslarini tugatgan o'qituvchilarning aksariyati o'quv jarayonida yangi yuqori texnologiyali dasturlarni ishlab chiqdilar va joriy qildilar.¹⁴

Uzluksiz ta'lim tizimini o'rganish asosida amerikalik mutaxassislar (A.Brolli, S.Kporreg) quyidagi xulosalarga kelishdi: uzluksiz ta'lim tizimidagi asosiy bo'g'in - bu o'qituvchi, o'qituvchining faqat bitta maxsus fanni o'qitishi istiqbolli ekanligini anglatmaydi, zamonaviy o'qituvchi pedagogik va ijtimoiy-psixologik bilimlarni mukammal o'zlashtirishi kerak.¹⁵

Ushbu tavsiyalar o'qituvchilarning kasbiy tayyorgarligini tubdan oshirish bo'yicha bir qator amaliy choralarni ko'rishimizga imkon berdi. Xususan, Ta'lim vazirligining avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimi ishga tushirildi, bu mamlakatning barcha shtatlarini yagona tizimga birlashtirdi. Uch million o'qituvchining har biri to'g'risida: kasbiy tayyorgarlik darajasi, qachon va qaysi kurslarni bitirganligi, qanday baholar olganligi, sinflar ko'rsatkichi, ijtimoiy ahvoli, oilasining daromadlari, menejment va hokazolar haqida batafsil ma'lumotlar to'plangan. Bunday batafsil ma'lumotlar bizga har bir o'qituvchiga maktab manfaatlarini hisobga olgan holda istalgan kurslarni tanlashni taklif qilishimizga imkon beradi. O'qish joyiga yetib olishdagi yo'l xarajatlari, o'quv materiallari va qo'llanmalar bilan ta'minlash davlat tomonidan amalga oshiriladi. Taklif qilinadigan o’quv kurslari ixtiyoriydir. Kurslarni muvaffaqiyatli tugatish o'qituvchiga martaba pog'onasidan ko'tarilish va eng muhimi, ish haqi uchun ijtimoiy nafaqa va ustamalar olish huquqini beradi.