Yorug‘likning qaytish qonuni

Siljish qoidasi.
Bir yadro boshqa yadroga aylanishi siljish qoidasi orqali tushuntiriladi.
Bu qoidani birinchi marta sodda tushuntirilgan. - yemirishda yadro zaryadi 2-e musbat zaryad yo’qotadi va uning massasi to’rt atom massa birligiga kamayadi. Natijada element davriy sistemada boshiga qarab ikki katakka siljiydi.

- yemirilishda elektron uchib chiqadi. Natijada yadro zaryadi bir birlik ortadi. Massasi esa deyarli o’zgarmaydi. Natijada element davriy sistemasida bitta katakka oldinga o’tadi, ya’ni zaryadi bittaga ortadi.

SHu mavzuni yaxshi o’zlashtirib olishlari uchun quyidagi masalani hal qilamiz.
qancha - yemirishi va qancha - yemirilishdan keyin qo’rg’oshin izotoniga aylanadi. Bu reaktsiyani quyidagicha yozilsa metodik jihatidan to’g’ri bo’ladi.
Eslatma: O’rtada hosil bo’lgan element nomlarini va belgilariga ahamiyat bermaymiz.

Demak 6 ta - yemirilish hamda 2 ta - yemirilishidan so’ng element izotoniga aylanar ekan.
Yarim yemirilish davri. Radioaktiv atomlar sonining yarmi yemiriladigan vaqt yarim yemirilishi davri deyiladi va T harfi bilan belgilanadi. Masalan, biror radioaktiv elementning yarim yemirilish davri 10 sutkaga teng bo’ladi. t = 0 bo’lgan boshlang’ich paytda radioaktiv atomlar soni N0 ga teng. U holda bitta yarim yemirilish davri o’tgandan keyin bu son ga yana bitta shunday davri o’tgandan keyin bu son
ga teng bo’ladi.
vaqt o’tgandan keyin ya’ni n-ta yarim yemirilish davri o’tgandan keyin qoladigan radioaktiv atomlar soni ga teng bo’ladi.
bo’lgani uchun,
ko’rinishi oladi.
Bu radioaktiv yemirilishning asosiy qonunidir. Bu formuladan foydalanib istalgan vaqtda yemirilgan atomlar soni topiladi.
Izotoplar. 1911 yil Sodda kimyoviy xossalari bir hil bo’lgan lekin radioaktivligi bilan farq qiladigan elementlar mavjudligini aniqladi. Bularni yadro zaryadlari bir hil bo’lib, yadro massalari har hil bo’ladi. Bu elementlari izotoplar deb nomlanadilar.
Masalan: vodorodning uchta izotoni bor. Odatdagi vodorod ( ), og’ir vodorod – Deyteriy ( ) o’ta og’ir vodorod – tretiy ( ).
SHuni ham aytib o’tish kerakki xozirda hamma elementlarning bir nechtadan izotoplari bor. Ja’mi 1500 tadan ortiq izotonlar mavjud.
Termoyadro reaktsiyalari – o’ta yuqori temperaturada yengil yadrolarning qo’shilishini termoyadro reaktivlari deyiladi. Yadrolar qo’shilishi uchun ular 10-12 sm massaga yaxshilashlari ya’ni yadro kuchlarining ta’sir doirasiga tushishlari zarur. Bu reaktsiya quyidagicha boradi.

Termoyadro reaktsiyalari koinotning rivojlanishida asosiy rol uynaydi. Quyosh va yulduzlarning nurlanish energiyalari termoyadro reaktsiyalari natijasida paydo bo’ladi.
Radioaktiv izotonlar olish va ularni qo’llash. Yadro reaktsiyalari natijasida barcha elementlarini radioaktivlik izotonlari hosil qilinmoqda va ulardan meditsinada, qishloq xo’jaligida, sanoatda arxeologiyada keng foydalanilmoqda.
Radioaktiv nurlanishning biologiya ta’siri. Radioaktiv nurlanish barcha tirik organizmlarga kuchli ta’sir qiladi. Organizmning hayot faoliyati izidan chiqarish uchun energiyasi batamom yutilganda organizm temperaturasini 0, 0010S ga qo’taradigan kusiz nurlanish kifoya qiladi.
Intensivligi juda oz bo’lgan nurlanishlar xujayraga ta’sir qilib, xavfli kasalliklarni keltirib chiqarish mumkin. Nurlanishning xavfli tomoni xatto nobut qiladigan doirasida bo’lganda ham ogriq bermaslikdadir. Nurlanish inson va xayvonlarda birinchi navbatda ilikni zaharlaydi. Nurlanish naslga kuchli ta’sir etadi.
Yutilgan nurlanish energiyasi (E) ni nurlanilayotgan modda massasi (M) ga nisbati nurlanish dozasi (D) deyiladi.

SU birliklar sistemasida nurlanish dozasi Grey (Gr) larda o’lchanadi. Nurlanilayotgan 1 kg massali moddaga 1 J ionlovchi nurlanish energiyasi uzatilganda yutilgan nurlanish dozasi 1 Grey bo’ladi.

Tabiiy radioaktsiya natijasida 1 odamga 1 yilga 2 · 10-3 Gr nurlanish dozasi to’g’ri keladi. Demak, nurlanishdan himoya qilish uchun odamlarni nurlanish manbaidan mumkin qadar uzoqlashtirishdir.
Demak, “Atom yadro fizikasi” bo’limini ana shu asosda o’quvchilari bayon qilinsa maqsadiga muvofik bo’ladi.

Asosiy adabiyotlar

1.Djo’rayev M. Fizika o‘qitish metodikasi. T.TDPU., 2010.
2.Mirzaxmedov B. va b. Fizika o‘qitish metodikasi. 1- va 2- qismlar. T., TDPU., 2010
3. M. Djurayev, V.Sattorova. Fizika o’qitish nazariyasi va metodikasi. Toshkent-2015.
4.Sadriddinov N, Raximov A, Mamadaliev A, Jamolova S. Fizika o’qitish uslubi asoslari. Toshkent, O’zbekiston, 2006.
5.O’rta maktabda fizika o’qitish metodikasi. Molekulyar fizika. Elektrodinamika. Toshkent “O’qituvchi” 1992.
6.P.Xabibullaev, A.Boydedaev, A.Baxromov, M/Yo’ldasheva. 8 – sinf uchun darslik. Toshkent 2010.
7.A.T. Glazunov, I.I. Nurminskiy, A.A. Pinskiy. O’rta maktabda fizika o’qitish metodikasi. Toshkent, “O’qituvchi” 1996.