Yorugʻlik tezligi

---

Yorugʻlik tezligi

Yorugʻlik tezligi — elektromagnit (jumladan, yorugʻlik) toʻlqinlarining tarqalish tezligi;

fizikaning

 asosiy doimiylaridan biri; har qanday fizik taʼsirlarning eng yuqori chegaraviy

tarqalish tezligi; eng aniq qiymati s=299 792 458 m/s. Yorugʻlik tezligi moddiy jismlarning

toʻliq energiyasini ularning massasi bilan bogʻlaydi: Ye=ts2. Yorugʻlikning muhitdagi tezligi s’

muhitlarning sindirish koʻrsatkichi p bilan bogʻlangan boʻlib, har doim s dan kichik boʻladi.

Yorugʻlik tezligini bevosita va bilvosita aniqlash mumkin. Yorugʻlik tezligini dastlab 1676-yilda

daniyalik astronom O. K. Ryomer aniqladi. U Yupiter sayyorasi yoʻldoshlarining tutilishlari

orasidagi vaqt oʻzgarishiga qarab s=300 870 ± 2 700 km/s ga teng ekanligini topdi. Soʻngra

(1728-yilda) ingliz astronomi J. Bradley yulduzlarning yorugʻlik aberratsiyalarini kuzatib

Yorugʻlik tezligini anikdadi. Yerda Yorugʻlik tezligining qiymatini birinchi boʻlib 1849-yilda

fransuz fizigi A. I. L. Fizo tishli gʻildiraklarning aylanishi natijasida hosil boʻlgan yorugʻlik

nurining aniq masofaga borib qaytish vaqtini oʻlchash usuli orqali topdi. U olgan natija: 313

300 km/s. Keyingi qadamni 1862-yilda fransuz fizigi J. B. L. Fuko qoʻydi. U yurtdoshi D. Arago

tomonidan 1838-yilda taklif qilingan aylana koʻzgu usulidan foydalangan holda tajriba utkazib,

s = 298 000 ± 500 km/s ekanligini aniqladi. Fuko yorugʻlikning suvdagi tezligi havodagi

tezligidan kamligini koʻrsatdi.

Fizo va Fuko usuliga moslashgan tajribalar keyinroq koʻp marta har xil oʻzgarishlar kiritilgan

holda boshqa olimlar tomonidan ham oʻtkazilgan. Bular orasida amerikalik fizik A. Maykelson

oʻzining aylanma prizma usulida Fizoning tishli gʻildirak va Fukoning aylanma koʻzgu

usullaridagi kamchiliklarni bartaraf qilib Yorugʻlik tezligining „yangi“ qiymatini topdi. Bu usul

natijasi: s— 299 890 ± 60 km/s. Havoning bir jinsli emasligi Yorugʻlik tezligini aniqroq

oʻlchashga taʼsir qiladi. Maykelson havosiz trubadan foydalanadi va s=299 796 ± 4 km /s

natijani oladi (1926). Yorugʻlik tezligining bu qiymati oʻsha vaqtda eng toʻgʻrisi boʻlib, u fizik

kattaliklarning xalqaro jadvaliga kiritilgan. 19-asrda Yorugʻlik tezligini oʻlchash fizikada katta

ahamiyatga ega boʻlishi bilan birga, yana bir marta yorugʻlikning toʻlqinlar nazariyasini

tasdikladi, optikaning elektromagnetizm nazariyasi bilan bogʻliqligini bilish hamda J. K.

Maksvell tomonidan 1864—73-yillarda yorugʻlikning elektromagnetizm nazariyasini

---

yaratishda katta tayanch boʻldi. Bilvosita usullar quyidagilar: barcha yulduzlar osmon

gumbazida ellips (sfera) boʻylab harakatlanadi; ularning qisqa oʻklari Yerdan Df = 20,47"

burchak ostida koʻrinadi. Bu yorugʻlik aberratsiyasi tufayli, yaʼni Yerning Quyosh atrofida

g)=29,8 km/s tezlik bilan harakatlanishidan hosil boʻladi. Yerdan yulduzlarni kuzatish uchun

teleskop trubasini Yer harakati tomonga ogʻdirish kerak. U vaqtda ogʻish burchagi tangensi

tgcp= ^? . Bu usul natijasi: s ==299 640 ± 750 km/s. Elektr zaryadi va elektrostatik oʻlchash

birliklari nisbatidan iborat elektrodinamik doimiyni aniklash (nemis fiziklari R. Kolraush va V.

Veber; 1856), yorugʻlikning chastota va toʻlqin uzunligi maʼlum boʻlganda Yorugʻlik tezligini

aniklash usullari ham bor. Hozirgi vaqtda Yorugʻlik tezligini oʻlchash Fizo usullarining

zamonaviylashtirilgan usullarini, yorugʻlik modulyasiyasini qoʻllash orqali amalga oshiriladi.

Lazer nurlaridan va chastotasi barkarorlashtirilgan ultratovush modulyatoridan foydalanish

usuli orqali oʻlchangan Yorugʻlik tezligining aniklik darajasi anchagina yuqori boʻlib, olingan

natija s= 299 792,5 ±0,15 km/s ni tashkil qiladi. 1972-yilda amerikalik olim K. Ivenson oʻz

xodimlari bilan birga seziy chastota standarti orqali aniqroq natija olgan: s= 299 792 456,2 ±

0,2 m/s. Xalqaro fan va texnika soniy maʼlumotlar qoʻmitasi bosh assambleyasining 1973-

yildagi karoriga binoan 

vakuumdagi

 Yorugʻlik tezligining qiymati s = 299 792 458 ± 1,2 m/s

deb qabul qilingan.

[1]

Yorugʻlikning vakuumdagi tezligi „c“ 

fizik doimiydir

. Uning eng aniq qiymati c=299 792 458

m

/

s

, yoki 1 079 252 848.8 km/soat teng. Shuningdek, 

1983

-yilda yorugʻlik tezligining aniq

qiymatidan foydalanilgan holda 

metr

 etaloni qabul qilingan. 1 

metr

 — yorugʻlik nurining

vakuumda

, 1/299 792 458 soniya ichida bosib oʻtgan masofasiga teng. Yorugʻlik tezligi

moddiy jismlarning toʻliq 

energiyasini

 ularning 

massasi

 bilan bogʻlaydi: