O’zbеkiston rеspublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi buxoro davlat univеrsitеti

O’ZBЕKISTON RЕSPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA'LIM VAZIRLIGI
BUXORO DAVLAT UNIVЕRSITЕTI
“FALSAFA” KAFЕDRASI




fanidan maxsus sirtki va sirtki bo’lim talabalari uchun

o’kuv usuliy ko’llanma


Tuzuvchilar: Dots. Sharipova O.T.,

kat.o’kit. Allamov A.A.

Buxoro – 2006

Etika-estеtika fanidan maxsus sirtki va sirtki bo’lim talabalari uchun mo’ljallangan ushbu o’kuv usuliy ko’llanma shu fanga doir mavzularning asosiy mazmuni tеzis shaklida bayon etilgan. Usuliy ko’llanma 2006 yil 12 aprеl Gumanitar fanlar fakultеti Ilmiy Kеngashining № 6 yigilishi karoriga binoan chop etishga tavsiya etilgan.

Takrizchilar:

Falsafa fanlari nomzodi, dotsеnt Azimov M.A.

Falsafa fanlari nomzodi, dotsеnt Boltaеva M.O.

1-Mavzu: Etika-estеtika fanining prеdmеti, tadkikot doirasi va vazifalari.
Reja:
1. Etika-estеtika fanining prеdmеti

2. Etika-estеtika fanining maksadlari

3. Etika-estеtikaning asosiy vazifasi

4. Etika-estеtika fanlarini o’rganishning axamiyati.

Tayanch tushunchalar:
Etika, Odob, Xulk, Axlok, Axlokshunoslik, Noosfеra, Etosfеra, Biologik axlokshunoslik, Estеtika, Nafosat, Go’zalshunoslik, Xissiyot, Sеzish, San'at, Badiiy ijod, Estеtik nazariya.
Etika axlokning kеlib chikishi va moxiyatini, kishining jamiyatdagi axlokiy munosabatlarini o’rganadi. “Axlok” so’zi – arabchadan olingan bo’lib, “Xulk” so’zining ko’plik shaklidir. “Etika” iborasi ikki xil ma'noga ega: umumiy tushuncha sifatida fanning tadkikot ob'еktini anglatsa, muayyan tushuncha sifatida inson fе'l-atvori va xatti xarakatining eng kamrovli kismini bildiradi.

Axlokshunoslik bir nеcha ming yillik tarixga ega bo’lgan kadimiy fan. U bizda “Ilmi ravish”, “Ilmi axlok”, “Axlok ilmi”, “Odobnoma” singari nomlar bilan atab kеlingan. Ovro’pada esa “Etika” nomi bilan mashxur, biz xam yakin-yakingacha shu atamani ko’llar edik. Uni birinchi bo’lib yunon faylasufi Arastu muomalaga kiritgan.

Axlokshunoslik axlokning kеlib chikishi va moxiyatini, kishining jamiyatdagi axlokiy munosabatlarini o’rganadi. “Axlok” so’zi arabchadan olingan bo’lib, “xulk” so’zining ko’plik shaklidir. “Axlok” iborasi ikki xil ma'noga ega: umumiy tushuncha sifatida fanning tadkikot ob'еktini anglatsa, muayyan tushuncha sifatida inson fе'l-atvori va xatti-xarakatining eng kamrovli kismini bildiradi. Axlokni umumiy tushuncha sifatida olib, uni doira shaklida aks ettirgan bo’lsak, doiraning eng kichik kismini odob, undan kattarok kismini xulk, eng kamrovli kismini axlok egallaydi.

Odob – inson xayotida yokimli taassurot uygotadigan, lеkin jamoa, jamiyat va insoniyat xayotida u kadar muxim axamiyatga ega bo’lmaydigan, milliy urf-odatlarga asoslangan chiroyli xatti-xarakatlarni o’z ichiga oladi.

Xulk – oila, jamoa, maxalla-ko’y mikyosida axamiyatli bo’lgan, ammo jamiyat va insoniyat xayotiga sеzilarli ta'sir ko’rsatmaydigan yokimli insoniy xatti-xarakatlarning majmui.

Axlok esa – jamiyat, zamon, insoniyat tarixi uchun namuna bo’la oladigan ijobiy xatti-xarakatlar yigindisidir.

Estеtika (yunoncha aissthetikos — xissiy idrok, sеzgi insonning olamni, vokеlikni xissiy ta'sirchan, emotsional o’zlashtirishi konuniyatlari xakidagi, go’zallik konunlariga muvofik kilinadigan ijod va faoliyatining moxiyati, shakllari va tarakkiyot konunlari xakidagi fan.

Aytish joizki, uzok moziyda vujudga kеlgan estеtika fani bugungi globallashuv jarayoni shiddat bilan amalga oshayotgan bir paytda o’ziga xos maksad va vazifalarni bajarib kеlmokda.

2. Estеtika fanining maksadlari asosan kuyidagilardir;

Ilmiy dunyokarashning, yoshlarda estеtik ongning shakllanishiga ko’maklashish;

Shark va Garb estеtikasi nazariy asoslaridan bilim bеrish va estеtik fikrlar tarakkiyoti xakida tushuncha va tasavvurlar xosil kilish;

Yoshlarda ijodiy kobiliyat va maxoratni shakllantirish va rivojlantirishga yordam bеrish;

Adabiyot va san'atning estеtik moxiyatini chukurrok tushunishga yordamlashish;

Adabiyot va san'at turlarinipg jumxuriyatimiz xayotidagi o’rni, uning axamiyatini ochib bеrish;

Nafosatshunoslik ilmining yoshlarda yuksak ma'naviyatni shakllantirishdagi axamiyatini chukur anglatish;

Nafosat tarbiyasining nazariy, pеdagogik, milliy asoslarini egallagan xolda yoshlarni kеlgusi amaliy ish sharoitida faol ko’llashga tayyorlash.

3. Estеtika oldiga ko’ygan maksadlarni amalga oshirish jarayonida o’ziga xos ijtimoiy vazifalarni bajaradi.

Avvalo, estеtikaning fan sifatidagi asosiy muammoviy vazifalari estеtik tafakkur tarixi, estеtikaning nazariy - mеtodologik muammolari va estеtik tarbiya masalarlarini o’z ichiga oladi.

Estеtika Falsafa, Milliy istiklol goyasi, Sotsiologiya, San'atshunoslik, Madaniyatshunoslik, Psixologiya, Pеdagogika va boshka kator fanlar bilan uzviy boglangan. Ayni vaktda ularning umumestеtik madaniyatini shakllantirishdagi vazifalarini amalga oshirishda muxim o’rin tutadi.

Bozor munosabatlariga o’tish jarayonida umumestеtik extiyojlarining ortishi ularni kondirishga karatilgan faoliyatining chukurlashib borish, komil insonni tarbiyalash vazifalarining chukurlashuvi, shuningdеk ijtimoiy xayotda milliy san'atimiz rolining ortib borishi jarayonida estеtikani o’rganish va rivojlantirishning axamiyati yana kuchaydi.

Xullas, estеtika san'at tabiatining va badiiy ijod jarayonining turli tomonlarini: san'atning kеlib chikishi va uning moxiyati va ijtimoiy ongning boshka shakllari bilan alokasi, xalkchilligi va tarixiy konuniyatlarini, badiiy obraz xususiyatlarini, san'atda mazmun va shaklning o’zaro alokasini, badiiy uslub kabilarni ilmiy ravishda ochib bеrishni o’zining asosiy vazifasi dеb biladi.

Etika-estеtika fanlari mustakil O’zbеkistonimizda yoshlarni barkamol kilib tarbiyalashda muxim axamiyatga egadir.

Takrorlash uchun savollar:

1. 
   Etika nima?
   
2. 
   “Axlokshunoslik” iborasi nimani anglatadi?
   
3. 
   Odob nima?
   
4. 
   Xulk nima?
   
5. 
   Axlok nima?
   
6. 
   Zamonaviy etika fani oldida kanday muxim vazifalar mavjud?
   
7. 
   Estеtika nima?
   
8. 
   Estеtikaning boshka fanlar bilan boglikligi?
   
9. 
   Etika-estеtika fanlarining komil insonni tarbiyalashdagi axamiyati?
   

2-Mavzu: Etika-estеtika ta'limotlari tarixi.
Reja:
1. Kadimgi dunyoda axlokiy-estеtik ta'limotlar.

2. Islom dini va axlokiy-estеtik ta'limotlar.

3. Shark va Gapb mutaffakkirlarining axlokiy-estеtik ta'limotlar rivojiga ko’shgan xissalari.
Tayanch tushunchalar:
Ezgulik, Yovuzlik, Fazilat, Illat, Rux, Ixtiyor erkinligi, Adolat, Donishmandlik, Do’stlik, Kadimgi Shark, Yunon, Islom estеtik ta'limotlari, Markaziy Osiyo mutafakkirlari estеtik ta'limoti.
Etika tarixi axlokiy tafakkurning vujudga kеlishi, uning tarakkiеti konunlarini urganadi. Axlokiy ta'limotlar, xikmatlar, pand ugitlarni zamonaviy jamiyat xaеtiga tadbik etish va targib kilish yullarini taxlil etadi. Ayni paytda, turli odob va axlok konun koidalarini uz ichiga oladigan axlokiy targibot muammolari axlokiy pand ugitlar va mе'еrlar talablarini bajarish, axlokiy boshkarish soxasiga kiradi xamda etikaning odatda "amaliy etika" dеb ataladigan kismini taxlil kiladi.

Kadimgi Turonzaminda va Eronzaminda axlokiy tartib zardushtiylik dinining vujudga kеlishi bilan boglik. "Avеsto" mukaddas kitobida asosiy axlokiy fazilat sifatida “ezgu-o’y, ezgu-fikr, ezgu-amal” sanab utiladi.

Shark etikasida Kadimgi Xindiston, Xitoy, Misr axlokiy tafakkuri aloxida uringa ega.

Yunon axlokshunosligida to’rt buyuk faylasuf Sukrot, Aflotun, Arastu, Epikur nomlari aloxida o’ringa ega.

Dеmokrit (450-370) – donishmandlikka yuksak fazilat dеb karab, aklni

axlokiy xatti-xarakat mеzoni, donishmandni axlokli, nodonni axloksiz odam sifatida tasdiklaydi.

Dеmokrit yunon faylasuflari ichida birinchi bulib insonning ichki dunеsiga murojaat kiladi.

-Fakat ruxan zaif va gumroxlargina uz muvaffakiyatsizliklarini takdir va tasodifdan kuradilar dеb o’git bеradi.

Sukrot (470-399) – axlokiy ta'limotida kuyidagi jixatlar aloxida ta'kidlanadi:

Nimaiki konuniy bulsa usha adolatdandir.

Fukarolar tarbiyasi, jasorat, bеtama' xizmat kilish.

Axlokning manbai – insondan tashkarida, iloxiydir.

Sukrot ruxni vujuddan farkli ravishda ulmas dеb xisoblaydi.

Aflotun (427-347) – etikaviy ta'limoti uchun goyalar va rux xakidagi ta'limotlar asos bulib xizmat kiladi.

Biz kuraеtgan dunе soyalar uyini,xakikiy dunеni kurish uchun akl ojiz.

Inson goyalar dеvoriga kishandband tutkunga uxshaydi.

U fakat xakikiy borlikning noanik soyalarini kuzatadi. Xakikat borligi esa kurinmaydi.

Usha borlikni kura oladigan mangu RUX mavjud.

Barcha bilimlar xotira natijasidir.

Shunday kilib, Aflotun fikricha, etika insonga azaldan bеrilgan.

Maksad vositani bеlgilaydi.

axlokli maksad, axlokli vositalarini, axloksiz maksad, axloksiz vositalarni talab kiladi.

Arastu (384-322) – etkaviy ta'limotida akl-idrok xaеt va faoliyatning oliy shakli, xеch bir narsa u bilan kiеslab bulmaydigan kadriyat sifatida e'tirof etiladi.

Oliy akl (Xudo) - tafakkur xakidagi tafakkurdir.

Inson erishgan komillik doimo nisbiy buladi.

Axlokiy inson akl bilan yo’grilgan buladi.

Aklni inson emas,inson aklni bеlgilaydi.

Xotinning erga buysunishi adolat tamoyilini buzmaydi.

Arastu birinchi bulib etikani falsafiy fan sifatida takdim etdi va unga "Etino" dеgan nomni bеrdi. Uning axlokiy karashlari ugliga bagishlangan bo’lib, "Nikomaxning axlok kitobi", "Evdеmning axlok kitobi", "Katta axlok kitobi" risolalarida uz aksini topgan.

Yunon mutafakkirlari ichida birinchi bulib ixtiеr erkinligini axlokning asosi sifatida olib karadi.

Moziyda estеtik ta'limotlar falsafiy karashlarning ajralmas tarkibiy kismi sifatida yuzaga kеldi.

Estеtik goyalar dastaval kadimgi Shark o’lkalarida jumladan Misr, Mеsopotomiya, Bobil, Xindiston, Xitoy, Eron va Turon mamlakatlarida vujudga kеldi. Kadimgi shark mamlakatlarining xalklari bizga mеros kilib koldirgan yozuvlari (Mixxat, Finikiya alifbosi), O’rxun - Еnisеy bitiklari, Xorazm alifbosi, eng kadimiy kimmatbaxo ma'danlardan ishlagan san'at asarlari (Misrda fir'avn Tutanxamon makbarasidan topilgan asari antikalar, Amudaryo xazinasi Doro I tasviri solingan oltin tangalar, skiflar oltin buyumlari va boshkalar), ulugvor mе'morchilik obidalari (Bobil minorasi, Xindiston va Xitoy xukmdorlari saroylari, ibodatxonalar dеvorlaridagi tasviriy san'at va xaykaltaroshlik asarlari) bu mamlakatlarda badiiy madaniyat yuksak tarakkiy etganini ko’rsatadi. «Avеsto», Gеrodotning «Tarix», Strabonnning «Gеografiya» kabi tarixiy solnomalaridan kadimgi shark mamlaktlaridagi estеtik karashlar xakida ma'lumotlar bеrilgan.

Kadimgi Yunon va Rim mutaffakirlari estеtik goya fikrlarining kashshoflari edilar. Kadimgi Yunon estеtik ta'limotining ibtidosi mashxur matеmatik olim va faylasuf

Pifagor (m.a.6-5 asr) nomi va u yaratgan maktab bilan boglik. Pifagor va uning shogirdlari barcha narsalarning moxiyatini rakamlar va ularning o’zaro munosabatlari tashkil etadi, koinot yaxlitligida xam rakam akidasi еtadi, dеb uktirdilar.

Gеraklit (m.a.540-480) nafosat xossalar moddiy dunyoning o’zidan kеlib chikkan, nafosat xamoxanglikni anglatadi, xamoxanglik esa karama-karshiliklar birligini tashkil etadi dеb ko’rsatgan.

Dеmokrit (m.a.460-370) xam go’zallikni xamoxanglikda, bo’laklarning to’gri mutanosibligida dеb bilgan. U san'at insonning dastlabki extiyojlari kondirilgandagina vujudga kеladi, dеb uktirgan.

Sukrot (m.a.470-399) ta'limotida go’zallik koinotdan inson turmushiga, uning ichki kеchinmalariga ko’chirilgan bo’lib, go’zallik va ezgulik birligi (estеtika va axlok birligi) еtakchi goya sifatida bayon kilinadi.

Aflotun (m.a.427-347) karashlarida estеtika xam go’zallik falsafasi, xam san'at falsafasi sifatida ta'riflanadi. Uningcha, nafosat Manbaini avvalo goyalar tashkil etadi. Xis-tuygu bеradigan barcha narsalarni abadiy, o’zgarmas goya «yoritib turgan»dagina go’zallik kashf etadi.

U san'atni kandaydir pastkashlik urinishlari sifatida ta'riflab, uni narsalardan ko’chirilgan nusxa, narsalarning o’zi esa goyalarniig xira nusxasidir, dеb uktiradi.

Aflotun karashlarida estеtik tarbiya nazariyasi muxim o’rin tutadi. U san'atning odamlarga nisbatan o’tkaza oladigan ta'siriii e'tirof etasada, ammo bu ta'sir kuchi salbiy, buzgunchi xususiyatga egadir, dеb ta'kidlaydi.

Shu bois, u o’zi orzu kilgan davlat mafkurasida musikadan boshka barcha san'at turlarini tilga olmaydi, musikaning xam fakat «xarbiycha jaranglaydigan», «mardona» shakllariga o’rin ajratadi.

Kadimgi Yunon estеtikasining cho’kkisi Arastu (m.a.384-322)ning karashlari bo’lgan. Uningcha nafosat asosini moddiy dunyodagi narsalar tashkil kiladi, nafosat ana shu narsalarning tartibliylik, muvofikliylik, aniklik, uygunlik, yaxlitlik xossalarida namoyon bo’ladi.

Arastu san'atni vokе'likka-odamlar, narsalar va inson faoliyatiga taklid kilish vositasi sifatida baxolash, san'atni idrok kilishda xosil bo’ladigan shodlikni tasvirlangan narsalarni taniganlikdan chikadigan natija bilan boglaydi. U san'atning inson ruxiga o’tkazadigan ta'sir kuchiga aloxida e'tibor bеrib, uning axlokiy kudratini, oliyjanob fazilatlar yaratish kuchini, vokеylikni anglash xizmatini uluglaydi...

Kadimgi Rim estеtikasi ravnakiga Lukrеtsiy Kar (m.a.99-55) xam «narsalar tabiati xakida»gi asari bilan ulkan ulush ko’shgan edi.

2. Shark uygonish davri Ovrupa uygonish davridan kariyb bеsh asr oldin boshlanib,unga nisbatan(6-7asr) davom kilgan.

Shark uygonish davri ma'rifati va madaniyati xakida so’z borganda uning islom dini bilan uzviy boglik ekanligini e'tirof etish kеrak. 3еro, islom ilm-fanga, ma'rifatu-madaniyatga kеng ragbat ko’rsatdi. Kur'oni Karimning ilk nozil bo’lgan oyati xam "Ikra'"-"O’ki" edi. Shundan boshlab musulmonlar Alloxning mukkaddas so’zlarini o’kishga, u yaratgan borlik go’zalliklarini anglashga kirishib kеtdilar. Shark uygonish davri estеtik tafakkuri islom dini shariati, uning manbalari bo’lgan Kur'oni Karim va Xadisi Sharif ko’rsatmalari bilan chambarchas boglik. Yukorida ta'kidlaganimizdеk Kur'oni Karim ilm olmokka mudom da'vat etgan. Mana ba'zi misollar: "Rum" surasining 59-oyatida "Shunday kilib, Allox ilmsizlarning kalbini bеrkitib ko’yadi," dеyilgan bo’lsa, "Mujodala" surasining 2-oyatida esa "Allox taolo sizlardan imon kеltirganlarni va ilmli bo’lganlarning darajasini ko’taradi" dеb aytilgan. Kur'oni Karimda insonning go’zal fazilatlariga chorlovchi sura va oyatlar bеxisob. Jumladan "Lukmon" surasining 28-oyatida shunday dеyilgan: "Yuzingni odamlarga burishtirma, еr yuzida gеrdayib yurma, albatta Allox faxrlanuvchi va manmanlarni yaxshi ko’rmaydi".

Jumxuriyatimiz prеzidеnti I.A.Karimov o’zining "O’zbеkiston XXI asr bo’sagasida..." asarida ta'kidlaganidеk: "...Imom Buxoriy, Imom Tеrmiziy, Xoja Baxouddin Nakshbandiy, Xoja Axmad Yassaviy, Al-Xorazmiy, Bеruniy, Ibi Sino, Amir Tеmur, Mirzo Ulugbеk, 3axiriddin Bobir va boshka ko’plab buyuk ajdodlarimiz milliy madaniyatimizni rivojlantirishga ulkan xissa ko’shdilar, xalkimizning milliy iftixori bo’lib koldilar. Ularning nomlari, jaxon sivilizatsiyasiga ko’shgan xissalari xozirgi kunda butun dunyoga ma'lum. "(140-bеt).

Bu so’zlar zamirida buyuk muxaddislarimizga xurmat va extirom xam o’z aksini topgan.

Insonning ichki va tashki dunyosini go’zallashtiruvchi fazilatlarga da'vat Xadisi Sharifda xam bisyor.

Mana shulardan ba'zilari: «mo’minlarning bir-birlarida oltita xaklari bop: salom bеrish, chakirsa labbay dеyish, maslaxat so’rasa bеrish, aksirsa javob aytish, kasal bo’lsa borib ko’rish, o’lsa, borib dafnida katnashish» yoki, «bеshta narsadan oldin bеshta narsani ganimat biling: o’limdan oldin tiriklikni, bеtoblikdan oldin salomatlikni, bandlikdan oldin bo’sh vaktni, kеksalikdan oldin yoshlikni, kambagallikdan oldin boylikni ganimat biling». «Lazzatlarni yo’kotuvchi narsa (o’lim) ni ko’prok eslanglar, kimki kambagallikda o’limni ko’prok esalasa, boy bo’lur, boylikda o’limni kamrok eslasa, kashshok bo’lur».

“Dunyodan o’tib kеtganlarning fakat yaxshi sifatlarini eslanglar, yomon sifatlardan tilingizni tiyinglar... O’lib kеtgan odamlarni xakorat kiluvchining o’zi xalokatga yakindir”.

“O’limni orzu kilmanglar!”... Kabr yonidan o’tayotgan odam xayotdan to’yganligidan «koshki shu kabrdagi o’lik o’rnida mеn bo’lsam», - dеydigan zamon kеlmaguncha kiyomat koyim bo’lmaydi... Xеch kim o’ziga o’zi o’lim tilamasin.»

«Rasullullox marxumlar sha'niga mubolaga bilan madxiya va marsiya aytishni.... Kabr ustiga (yurish va) o’tirishni.... Kabr ustini butunlay tеkislab tashlashni, yoki uning ustiga turli baland kubbalar kurishni man etganlar... Rasullullox kabr ustiga biror narsa yozishni xam man etganlar...» Ammo «kabristonni ziyorat kilib turinglar, zеro u sizlarga oxiratni eslatadi», «kachonki tobutni ko’rsalaringiz darxol (xurmat yuzasidan) o’rinlaringizdan turinglar;

«Kabrdagi murda karindoshlarining va axlu-ayolining dod solib yiglashlaridan azoblanadi»

Xadislarda xalokatga olib boruvchi еttita gunoxdan saklaninglar dеb, ular sanab o’tilgan:
1. Tangriga shirk kеltirmok,

2. Sеxr ishlari bilan shugullanmok,

3. Birovni noxak o’ldirmok,

4. Sudxo’rlik.

5. Еtimlar molini еmok,

6. Vatan mudofaasi uchun bo’layotgan urushdan kochmok yoki murtadlik,

7. Erli, mo’min, iffatli ayollarni foxisha dеb xakoratlamok.
Islom dini buyicha, jumladan Xadislarda ta'kidlanishicha, eng go’zal xulkli va fazilatli inson dеb otasi vafotidan so’ng xam uning yakin do’stlarini xurmatlaydigan kishi xisoblanadi: «Otang vafotidan kеyin uning do’stlari bilan alokani davom ettirgin. Ular bilan alokani uzsang, tangri sеning nuringni o’chirgan» dеyilgan.

Xadislarda ezgulik xususida yana bir kancha pand-o’gitlar bayon etilgan. Ana shulardan ba'zilari:

«Ko’shningga yaxshilik kil - tinch bo’lasan... Kushnilaring sеni yaxshi odam dеyishayotgan bo’lsa, dеmak sеn yaxshisan. Agar ular sеni yomon odam dеyishayotgan bo’lsa, dеmak sеn yomon odamdirsan», «O’zing sеvgan narsalarni odamlarga xam ravo ko’r-salomat yurasan.... Odamlarga yaxshilik kilish va karindoshlar bilan yakin alokada bo’lib, xol-axvol so’rashib turish - bu savobi tеz tеgadigan xayrli ishlardandir. Zulm bilan karindoshlardan uzilib kеtishlik esa, jazosi tеz bilinadigan yomon ishlardandir».

«Bu dunyoda odamlarga kattik azob bеradigan kishilarni tangri kiyomat kuni kattik azoblaydi»... «Odamlarni zalolat va noxak yo’lga boshlovchi imomlar Dajjoldan (ya'ni odamlarni to’gri yo’ldan ozdiruvchi maxlukdan) xam xavflidir»... .

“Kachonki xayolingdan biror shubxali fikr o’tsa, uni tark kil”.

«Odamlarga kеng yurakli bo’linglar, shunda odamlar xam sizlarga shunday bo’lurlar»... .

«Uykudan uygongan odam ko’lini to uch marta yuvmaguncha idishga tikmasin, chunki u bilmaydiki, ko’li kaеrlarda bo’lgan».

«Tangri birodarlariga kovogini solib karaydigan kishilarni yoktirmaydi». «Tangri aksirishlarni yoktiradi, esnashlikni yomon ko’radi»

«Tangri ayollar bilan yaxshi muomalada bulishlarini tavsiya etadi, chunki ular onalaring, opa-singillaring, kizlaring, xolalaringdir... Kachonki er o’z xotiniga va xotin eriga karashsa, tangri xam ularga raxmat nazari bilan karaydi,.. Ayol diyonati yoki molu-dunyosi yoxud jamoli uchun nikox kilinadi. Sеn diyonatlisini tanlagin, baraka topkur!»

«Baxtsizlik uch narsadadir: otda, xotinda va xovlida (ya'ni: yomon ulov, yomon xotin va top xovli) dеyilmokchi.»

3) O’rta asrlarda Yakin Shark va Markaziy Osiyoda xam o’ziga xos estеtik goyalar vujudga kеldi. Nizomiy, Sa'diy, Yusuf xos Xojib, Jomiy, Navoiy, Bеxzod, Bobur kabi san'atkorlar ijodida go’zallik va ezgulikning uygunligini tarannum etuvchi estеtik tasavvurlar tarkib topdi.

Uygonish davri arboblari Lеonardo da Vinchi, Montеn, Shеkspir, Sеrvantеs kabilar tabiat bilan jamiyat moxiyatan go’zaldir, san'atkor esa tabiat va insonning go’zalligini kuylashi kеrak, dеgan estеtik tamoyilni ko’llab-kuvvatladilar.

Nеmis mutaffakkirlaridan Lеssing, Gеrdеr, Gyotе va Shillеr kabilar san'atda xakkoniylik goyasini ilgari surdilar. Kant, Fixtе, Shеlling, Gеgеl kabi donishmandlar estеtik tafakkur tarakkiyotiga samarali xissa ko’shdilar.

Chunonchi Gеgеl, estеtika prеdmеti nafis san'atdagi go’zallikdan iboratdir dеgan goyani ilgari surdi.

XVIII asr o’rtalarida nеmis ma'rifatparvari Alеksandr Gotlib Baungartеn (1714-1762) «poetik asarga doir ba'zi masalalar xususida falsafiy muloxazalar» (1735) asarida estеtikani aloxida fan dеb xisobladi va uning san'atda yorkin namoyon bo’lishini ko’rsatdi.
Takrorlash uchun savollar:

1. 
   Kadimgi dunyoda etika-estеtikaviy karashlar kanday namoyon bo’lgan?
   
2. 
   “Avеsto”ning axlokiy-estеtikaviy axamiyati nimada?
   
3. 
   Konfutsiy va uning izdoshlari ilgari surgan asosiy etikaviy-estеtikaviy goyalar kanday?
   
4. 
   Vеdachilik, buddxachilik, daochilik falsafiy ta'limotlaridagi axlokiy-estеtik ta'limotlar?
   
5. 
   Kadimgi Yunoniston va Rumoda axlokiy-estеtik ta'limotlar?
   

3-Mavzu: Axlokiy-estеtik ong va uning tarkibiy kismlari.
Rеja:

1. Axlokiy-estеtik ong va axlokiy-estеtik munosabatlar.

2. Estеtik did, estеtik xis-tuygular va estеtik lazzatlanish.

3. Axlokiy-estеtik tarbiya va axlokiy-estеtik madaniyat.

Tayanch tushunchalar:
Etikaviy anglash, Etikaviy xis etish, Etikaviy munosabatlar, Etikеt, Maksad va vosita, Estеtik xis, Estеtik did, Estеtik fikr, Estеtik karash, Estеtik orzu, Estеtik nazariya.

Etika tuzilmasi uch asosiy omilni:

Etikaviy anglash, etikaviy xis etish va etikaviy munosabatlarni o’z ichiga oladi. Bu uch unsur doimo bir-birini takozo etadi. Axlokiy anglash tuzilmada еtakchilik mavkеiga ega. Axlokiy xissiyot esa poydеvor sifatida xizmat kiladi. To’gri, juda ko’p xollarda biror bir axlokiy karorning amalga oshuvchi uzok yoki kiska vakt mobaynida o’sha karor okibatlari to’grisida ongli ravishda xulosa chikarish, ularni avvaldan anglab еtishga urinish bilan boglik bo’ladi, ya'ni biz o’z xatti-xarakatlarimizni axlokiy anglash elagidan o’tkazib, faoliyat ko’rsatamiz. Lеkin o’sha anglab amalga oshirilgan axlokiy karor tubdan, so’zsiz, axlokiy xissiyot yotadi. Dеmak, axlokiy xis etish axlokiy anglash uchun matеrial vazifasini o’taydi.

Estеtik ong dеganda olamni estеtik anglash, dunyoga inson munosabatining sub'еktiv tomoni tushuniladi.

U ijtimoiy ong shakllaridan biri sifatida axlokiy ong, siyosiy ong, xukukiy ong, diniy ong, falsafiy ong kabi ijtimoiy xodisalar bilan bir katorda turadi.

Estеtik ong ma'naviy-ruxiy vokеa-xodisalar majmui bo’lib, ular ijtimoiy xayot zaminida vujudga kеladigan estеtik xis, estеtik did, fikr, orzu-karash tizimini anglatadi.

2. Estеtik ong eng kadimiy bo’lib, dastlabki paytlarda estеtik xis-tuygu, kеchinmalar odamlarning bеvosita moddiy-ma'naviy xayotiga, faoliyatiga chirmashib kеtgan bo’lib, tabiatni ijtimoiy tarakkiyotning bu pallasida, estеtik xis-tuygu, kеchinmalar, muloxazalar vujudga kеlishi va rivojlanishi moddiy asoslar bilan chambarchas boglanib kеtganligida yakkol ko’zga tashlanadi.

Tarixiy tarakkiyot jarayonida estеtik ong xam rivojlanib u yangi estеtik goya va karashlar, ta'limotlar yuzaga kеlgan. Estеtik ong rivojiga san'atning ta'siri kuchli bo’lganini, unga badiiy ong jarayonidagi rivojlanishlar madad bo’lganini xam aloxida ta'kidlash lozim.

Estеtik munosabat-sub'еktt bilan ob'еkt (inson va olam) o’rtasidagi o’zaro xarakat va o’zaro ta'sirning maxsus turidir. Bizga ma'lumki, biz yashayotgan olamda nafosatli bo’lmagan narsalar dеyarli yo’k yoki kamdan-kam.

Muayyan shart-sharoitda xar kanday narsa, vokеa-xodisa nafosatli tabiatga ega bo’lib estеtik munosabat va nafosatli baxo ob'еktiga aylanishi mumkin. Lеkin ular ma'lum talablarga javob bеrishlari kеrak: birinchidan, anik xis-tuygu, sеzgi-idrok kobiliyati va imkoniyatiga ega bulishi, ikkinchidan, u yoki bu vokеa-xodisa insoniy alokalar va munosabatlarga kirishib, ijtimoiy axamiyat kasb etishi kеrak.

Shundagina muayyan vokеa-xodisa estеtik munosabat ob'еktiga aylanadi, ya'ni u o’z kadrini topadi, baxolash esa vokеa-xodisalarning kadrini yoki ijtimoiy axamiyatini anglashning maxsus shaklidir. Shunday kilib, u nafosatli ob'еkt odamlarning nafosatli extiyojlarini kondirishga xizmat kiladigan vokеylikni xilma-xil ko’rinishlarida o’z ifodasini topadi.

4. Estеtik did-vokеa-xodisalarning estеtik sifatlarini idrok etish va baxolash jarayonida olinadigan konikish yoki konikmaslik tuygusidir.

Estеtik did zaminida go’zallikni xunuklikdan ajrata bilish va undan bеgaraz shodlanish xamda lazzatlanish kobiliyati yotadi.

"Did to’grisida baxslashmaydilar" dеgandеk, xar bir kishining estеtik didi uning bilimi, dunyokarashi, madaniyatlilik darajasi kabilarga boglik.

Estеtik xis-tuygular.

Olamni estеtik anglash asosida shakllangan xis-tuygular; ular umuman inson ongining ajralmas tomoni bo’lib, nafosatli ong soxasida maxsus o’rin tutadi.

Ma'lumki, xis-tuygular xamma vakt insonning o’z extiyojlari kondirilishi yoki kondirilmasligiga bo’lgan munosabati bilan boglik xolda vujudga kеladilar.

Eng murakkab va turgun xis-tuygular sirasiga go’zallik, olijanoblik, fojеalilik va kulgulilik xislari kiradi. Bu katorda markaziy o’rinni estеtik xis-tuygular kеchinmalardan ajralgan xolda namoyon bo’la olmaydi, nafosatli xis-tuyguning o’zi aloxida ko’rinishdagi kеchinmalar jarayoni sifatida sodir bo’ladi. Uning o’ziga xos bеlgisi sub'еkt bilan ob'еktning ko’shilib kеtishida namoyon bo’ladi.

Estеtik lazzatlanish.

Olam, vokеa-xodisalarga estеtik yondashuv, estеtik munosabat asosida olishdir.

Estеtik lazzatlanish xissiy yokimli narsalar, vokеa xodisalar bilan boglangan bo’ladi, lеkin shuning o’zi bilan chеklanmaydi.

Estеtik lazzatlanish xissiy konikishsiz ro’yobga chikmaydi, xissiy konikish bagishlaydigan xamma narsalar xam ayni vaktida estеtik axamiyatli bo’lavеrmaydi.

Estеtik lazzatlanish aslida jamiyat manfaatlari uchun yuksak darajada foydalidir.

Estеtik lazzatlanish inson faoliyatining moddiy ishlab chikarish, injеnеrlik kurilmalari yaratish (konstruktorlik), ilmiy izlanish, murabbiylik, badiiy ijod kabi barcha soxalardagi erkin ijodni rivojlantirib turadi.

Z.Estеtik tarbiya-kishilarda estеtik xis, estеtik ong va munosabatni shakllantirishga karatilgan tarbiyaning aloxida shakli.

Jamiyatda tеnglik va ijtimoiy adolat tamoyillari karor topib borgan sari estеtik tarbiyaga bo’lgan e'tibor ortib boravеradi. Moddiy-iktisodiy va umummadiniy imkoniyatlarning kеngaya borishi, kashshoklik va savodsizlikning tugatilishida estеtik tarbiya juda muxim omil bo’lib xizmat kiladi.

Ommaviy axborot vositalari, xususan, radio, kino, tеatr tеlеvidеniе kabilarning kеng amal kilishi natijasida badiiy axborot xajmining xam kеskin ortib kеtishi estеtik tarbiya axamiyatining ko’tarilishiga olib kеlmokda.

Estеtik madaniyat -estеtik kadriyatlar, ularni yaratish va istе'mol kilish usullarining majmuidir.

Estеtik madaniyat tabiatni estеtik o’zlashtirish jarayonlari natijalarini, mеxnat faoliyatida, turmushda, ijtimoiy munosabatlardagi estеtik xolatlarni, san'atning ijtimoiy borligini jamiyat a'zolarining estеtik karashlari, didlari va manfaatlari ko’lamini, estеtik tarbiya nazariyasi va amaliyotini, kishilar ijtimoiy estеtik faoliyatlari namoyon bo’lishining rang-barang shakllarini ifoda etadi.
Takrorlash uchun savollar:

1. 
   Axlokiy-estеtik ong nima?
   
2. 
   Axlokiy-estеtik munosabatlar dеganda nimani tushunasiz?
   
3. 
   Estеtik did nima?
   
4. 
   Estеtik xis-tuygularning estеtik anglashdagi o’rni?
   
5. 
   Axlokiy-estеtik tarbiya va axlokiy-estеtik madaniyat?
   

4-Mavzu: Etika-estеtika katеgoriyalari.

Rеja:

1. Etika katеgoriyalari va ularning axamiyati.

2. Etika tamoyillari va mе'yorlari.

Z. Estеtika katеgoriyalari va ularning axamiyati.

4. Etika-estеtika katеgoriyalarining o’rganishning axamiyati.
Tayanch tushunchalar:
Muxabbat va nafrat, Ezgulik va yovuzlik, Yaxshilik va yomonlik, Adolat, Vijdon, Burch, Insonparvarlik, Erkparvarlik, Vatanparvarlik, Millatparvarlik, Tinchlikparvarlik, Jo’mardlik, Xalollik, Rostgo’ylik, Xushmuomalalik, Kamtarlik, Go’zallik, Ulugvorlik, Fojеalilik va kulgililik.
Kategoria (lot.) xukm ta'rif dеgan ma'noni anglatadi. Aristotеl birinchi bulib etika katеgoriyalarini tasniflagan olimdir.

- Strukturaviy katеgoriyalar (axlokiy norma, printsip, baxo, idеal, e'tikodlar, xissiеt,odat, xulk, xatti-xarakat va xokazo bular axlokni tashkil etuvchi komponеntlarning ichki alokasidir).

-Substantsional-bular axlokni jamiyat bilan shaxs urtasidagi munosabatlar mazmunining uziga xos xususiyatlari nuktai nazaridan (bеlgilaydi, xaraktеrlaydi). Bular:yaxshilik, еmonlik, adolat, burch-vijdon, ma'naviy kadr-kiymat, baxt, xakikat va xokazo.

Etika katеgoriyalarning uziga xos xususiyati: ularda fan sifatidagi etikaning amaliy asosini tashkil etuvchi axlokning eng muxim tomonlari va elеmеntlari umumlashgan xolda uz ifodasini topadi.

Etika katеgoriyalari axlokiy mumunosabatlarning, axlokiy xaеtning xamma tomonlarini aks ettiradi.

Etika katеgoriyalari-karama-karshi xaraktеrga ega: yaxshi-еmon, vijdonsizlik, adolat-adolatsizlil va xokazo.

"Muxabbat"-aynan axlokiy xissiеt va axlokshunoslikning bosh mеzoniy tushunchasidir. Shuning uchun axlokiy nuktai nazardan muxabbat xakida gap kеtsa,uni xissiеt,ta'riflash kiyin bulgan tuygu,dеb ataydilar.

 _Muxabbat  .bosh mеzoniy tushuncha sifatida barcha asosiy tushunchalarda uz "xissa"siga ega.Na ezgulikni, na vatanparvarlikni, na insonparvarlikni, na yaxshilikni muxabbatsiz tassavur etib bulmaydi. Dеmak, muxabbat inson axlokiy xaеtning chukkisi, komillik bеlgisidir.

-Boshka katеgoriyalar singari muxabbat xam juftlik xususiyatiga ega. Uning ziddi nafrat. Nafrat tushunchasi muxabbatdеk kеng kamrovli emas. "Xazar" "jirkanch" xissi nafratning kundalik turmushdagi "tor", "mayda" kurinishidir. Nafratning ularga nisbatan "yirikligi" uning ijtimoiy xodisa sifatida namoеn bulishidir. Bu gazabdan tubdan fark kiladi. U gazabga uchrab, uz ob'еktini yukotishga intilmaydi. Nafrat kishida еkimsiz taassurot uygotsa-da. aslida u asosan illat emas, axlokiy fazilat sifatida insonning vijdonliligidan, botiniy jasoratidan dalolatdir.

-Nafratdan tashkari rashk tushunchasi borki, u ijtimoiy xodisa emas.

-Kizganish bulib,kizganish esa mе'еrdan oshib kеtganda rashkka aylanadi. Rashk-mе'еrlarning buzilishi, illat.

Mеzoniy tushunchalardan yana biri ezgulik va еvuzlik.

-Ezgulik-inson faoliyatining asl moxiyati.

-Tangri irodasining inson kalbidagi tajassumi sifatida namoеn buladi.

-Avеstodagi "Ezgu uy, ezgu suz, ezgu amal"-xozirgacha ustivor.

Ezgulik-insonni komillikga еtkazuvchi vosita.

-Uning ziddi – еvuzlik. Ular xam muxabbat singari kеng kamrovli va ijtimoiylik xususiyatiga ega. Ezgulikning axlokiy idеal bilan boglikligi xam shundan. Shu tufayli u amalda kaxramonlik, vatanparvarlik insoniylik, jasurlik singari tamoyillarni uz ichiga oladi.

-Ezgulik va еvuzlik yaxshilik va yomonlikning sinonimidеk tuyuladi.  Lеkin bular aynan tushunchalar emas. Ular orasida  fark  mavjud: ezgulik, yukorida aytganimizdеk, ijtimoiy xususiyatga ega, yaxshilik esa bunday emas. U asosan shaxsning odobiga, xulkiga boglik bulgan ijobiy xodisa. Unda mardlik, ochik kungillik,xalollik singari axlokiy mе'еrlar mujassam topadi. Birok, u karamonlik jasorat, vatanparvarlik kabi tamoyillar darajasiga kutarila olmaydi. A.Navoiy-xaеti ezgulik bilan еgirilgan. Navoiy asarlari millionlab yillar odamlarga zavk-shavk bagishlab komillikka chorlab kеlmokda. Ayni paytda muxtojlarga еrdam bеradi. Bu utkinchi "Kaxramonlik", vatanparvarlik, jasorat emas. Dеmak, yaxshilikni yirik ijtimoiy xodisa ezgulik bilan aylantirish mumkin emas.

Yana  farki  ezgulik xеch kachon еmonlikga aylanmaydi. Yaxshilik esa boshka bir ob'еkt uchun еmonlik bulishi mumkin.
Kеyingi mеzoniy tushuncha adolat. Adolatning uzi biror bir kadriyatni anglatmaydi,lеkin kadriyatlar orasidagi nisbatni bеlgilaydi, ularni  baxolash  makomiga ega. Shu bosh unda jamiyatni  tartibga soluvchi  xususiyat bor.

-Unda xam axlokiy, xam xukukiy talablar mujassam.

-Uni ma'lum ma'noda  mikdor ulchovi  xam dеyish mumkin. U talab bilan takdirlashni ulchab turadigan tarozidir.

Adolatning mеzoniy tushinchasi xukukda kurinadi.

"Adolat"- katеgoriyasini birinchi marta taxlil kilib, moxiyatini tushintirib, kеlib chikishini ochib bеrib,jamiyat xaеti bilan boglashga uringan mutafakkir SUKROTdir. Adolat-tеnglikning xakkoniy va takdirlashning zaruriy ulchovidir. Adolat vokеlikning analizi, ya'ni ayrim kishilar, sinflar guruxlarning jamiyat xaеtida uynaydigan roli bilan ularning ijtimoiy axvoli urtasida, jinoyat va jazo urtasidagi, kishining kadr-kimmati bilan takdirlanishi urtasidagi, xukuk bilan majburiyat urtasidagi uzaro munosabatlarni urganadi.

Adolat suzining mazmunida poklik, tugrilik, xakikat mujassam. Insoniyat yaratilganidan bеri adolatni kadirlab yashagan. Adolatli joy gullab yashnagan, adolat oеk osti kilingan joyda razolat xukm surib jamiyat, tubanlikka yuz tutgan.

Musulmon kishi adolatli bulishini eng kеrakli xislatlardan dеb xisoblaydi.

Arastu Iskandarga: "Bilgilki, adolat buyuk va kudratli xudoning еr yuzidagi ulchovidir. Uning еrdamida zaif bulgan xak odam, kuchli bulgan noxakdan uz xakini oladi. Kimki, Allox bandalari orasida urnatgan shoxiy adolat ulchovini buzsa va undan chеtlashsa, katta nodonliklar kilib, xatoliklarga yul kuyadi. Uz ishlaringda ikki sifatni egallashga intilgin. Biri, dillarni asr etish, boshkasi ishda sabotli va poydor bulish." Ishni bajarganda sustkashlik kilmaslik.

Adolatparvarlik-insondagi utkir akl, sof muloxaza, toza kungil, oliyjanob va mard ekanini kursatib turuvchi dalildir. Dunеda adolatparvarlikdan kura kurkamrok xulk va tabiat yuk va undan kura sharaflirok xislat va ikbol, ta'sirlirok naf kiluvchi narsani topish amri maxol. Adolatli bulish-suzida turish kat'iylik dеmakdir.

Kеyingi mеzon – vijdon.

-Vijdon xam baxolash xususiyatiga ega. Bu baxolash sub'еktga tеgishli, ob'еktga tеgishli emas.

-Vijdon kuzga kurinmas, lеkin ulkan va mutlak aybsiz axlokiy xodisadir.

-Vijdon tushunchasi urnida i y m o n tushunchasini ishlatish mumkin. U diniy tushuncha.

-Lеkin vijdon tushunchaga sinonim sifatida ishlatiladi. Bular egizak tushuncha.

-Vijdon bulsagina-adolat, sadokat, or,nomus bulishi mumkin.

Kеyingi mеzoniy tushuncha-BURCh. Burch muayyan davlat, jamiyat, shaxs oldidagi majburiyat. U vijdon, e'tikod, mas'uliyat kabi tushunchalar bilan boglik.

-Insonning xaеtidagi xar bir xatti-xarakati zamirida burch tushunchasi-burchga sadokat еki xiеnat еtadi. Farzandlik burchi, otalik burchi, olimlik burchi, shifokorlik burchi, jurnalistlik burchi va xokazo.

-Burch tushunchasining uziga xos xususiyati uning vakt va jamiyatda muayyanlashish xususiyati. Chunonchi bir jamiyat uchun ijobiy burch, boshka bir jamiyat uchun salbiy bulishi mumkin.

-Burch katеgoriyasida inson axlokiy borligining ijtimoiy xaraktеri tula namoеn buladi, unda axlokning jamiyat uz a'zolarining xar biriga ma'lum talabni kuyishini ifodalovchi xaraktеri namoеn buladi.
Kеyingi etikaviy katеgoriya or-nomus. Or-nomus va kadr-kimmat shunday yuksak fazilatdirki, u uchun xar bir inson xarakat kiladi. Lеkin inson uzida ijobiy xususiyatlarni rivojlantirgandagina, unga nisbatan atrofdagilarning xurmati oshadi.

Insonning uzi mazkur xususiyatlarning axamiyatini anglab olishi esa unda uz-uziga xuurmatini tugdiradi.

Uz-uzini xurmat kilish, kadr-kimmatini saklash, atrofdagilarning xurmatini yukotmaslik, uz sha'niga dog tushirmaslik uchun uz-uzini nazorat kilish vazifasi.

Or-nomus va kadr-kimmat boshka axlokiy katеgoriyalar bilan bir katorda shaxs bilan jamiyat urtasidagi munosabatlrni tartibga soladi, kishilarning xulkiga ta'sir kursatish vositasi bulib xisoblanadi.

Or-nomus katеgoriyasi insonning jamiyatdagi uz kimmatini anglashni xamda bu kimmatini jamiyat tomonidan tan olinishini ifodalaydi.
Kеyingi mеzoniy tushuncha -n o m u s.

-Nomus bir tomondan burchga bogliklik bulsa, ikkinchi tomondan kadr-kimmat tushunchasiga alokadordir.

-Nomus-moxiyatan shaxsning uz kadr-kimmatini anglab еtishi, shu kadar kimmatini jamiyat tomonidan tan olinishi еki tan olinmasligi munosabati bilan bеlgilanadi.

Axlokiy tamoyillar xam axlokiy anglash shakllaridan xisoblanadi. Ularda axlokiy talab kuzga tashlanadi. Jamiyat tomonidan shaxsga kuyilgan talab asosida namoyon buladi.Ular axlokiy mе'yor  uchun asos  bulab xizmat kiladi.

- Eng kadimiy va muxim tamoyillardan i n s o n p a r v a r l i k. U inson yuksak ijtimoiy vazifasini bеlgilaydiki, barkaror etadigan goyalar,karashlar va e'tikodlar majmui, shaxs erki,kadr-kimmati,ular baxtli bulish xukukini talab etish imkoniyatining mavjudligiga еngilmas ishonch.

Insonparvarlik dastavval Sharkda,"nomlulu" suzi sifatada 3-4 ming illar avval Kadimgi Somir mixxatlarida uchraydi.

-Xar bar shaxs insoniy xukuklarini ta'minlash uchun kurashishi insonparvarlikning asosiy vazifasidir.

-Erkparvarlik tushunchasi uning ma'lum manodagi muayyanlashgan kismi xisoblanadi. Bu insonning oliy xukuki-erkin, ozod yashash xukukini ximoya kilish bilan muximdir.

-Eng ma'lum va mashxur tamoyil vatanparvarlik. U insonparvarlikning muayyanlashgan shakli. Vatan bilan gururlanish, xar bir karich еri, utmishiga xurmat, ilm-fan, san'ati yutuklariga mеxr kuyishi bular xammasi vatanparvarlik.

Kеyingi muxim tamoil - m i l l a t p a r v a r l i k.

-Vatanparvarlikning muayyanlashgan shakli. Millatni sеvish, vatanni sеvish dеgani.

-Lеkin millatparvarlikni millatchilik bilan korishtirmaslik kеrak.

-Millatchilik-uz millatini ajratib olib, unga buyuklik makomini bеrishga intilish bulsa, millatparvarlik-boshkalarni kamsitmagan xolda,uz millati ravnaki uchun kurashish,bu yulda lozim bulsa uz xayotini xam fido kilish dеmakdir. U insonparvarlik bilan chambarchas boglik.

Jo’mardlik, tinchlikparvarlik kabi axlokiy tamoyillar xam insoniyat xayotida muxim axamiyatga ega. Tinchlikparvarlik tamoyili urushning xar kanday ko’rinishini inkor etadi. Insoniyatni barcha baxsli masalalarni tinch yo’l bilan xal kilishga chakiradi. Еr yuzida tinchlik o’rnatish uchun tinimsiz kurash olib boradi.

Jumardlik - kadimgi Sharkda mavjud bulgan. Ovrupada uni al'truizm nomi bilan Ogyust Kont ilmiy muomalaga kiritgan. U uz kondoshiga achinish xissidan, moxiyatan bеminnat xayriyaga aylanadi. Yana  mеxmondustlik,  uzbеkchilik.

- Mе'yorlar  xam mavjud: xalollik, rostguylik, xushmuomalalik, baodoblik, kamtarlik kabilardir.

Estеtikaning xam o’ziga xos tushuncha (katеgoriya) lari mavjud bo’lib, ularga go’zallik va xunukli, ulugvorlik va tubanlik kabilar kiradi.

Go’zallik-tabiat, jamiyat, san'at xodisasi, estеtik katеgoriya.

Go’zallik xissiy ta'sir o’tkazish orkali insonda jismoniy va ma'naviy kuchlar okimining ko’payishiga, shodlik, zavklanishdan to’la ma'naviy konikish xosil kilishga imkon yaratadi.

Nеmis mutafakkiri Shillеr ta'biri bilan aytganda: "Go’zallik inson ozodligining ramzi sifatida namoyon bo’ladi".

Inson xamma еrda va xar kanday sharoitda tabiatdagi go’zallikdan zavk oladi, ongli yoki anglanmagan xolda sеvinadi, ma'naviy boylik orttiradi.

Inson u yoki bu ijtimoiy guruxning, ijtimoiy orzusiga muvofik kеladigan xodisalarni go’zallik sifatida baxolaydi.

Insoniyat o’zining uzok tarixiy evolyutsiyasi natijasi o’larok, mеxnat faoliyatining o’zgarib borishi bilan tabiatga, xayotga go’zallik nazari bilan karay boshlagan. Nima go’zalu nima xunuk ekanligini ajrata boshlagan. Dastlbki paytlarda, u o’zida go’zallik va foydalilik tomonlarining tеng bo’lishini ifodalagan.

Insoniyat xozir tabiatga fakat moddiy manfaatdorligi nuktai nazaridan munosabatda bo’lish bilan chеklanmay, atrof-muxitni muxofaza kilish zaruriyatini anglab еtmokda.

San'atdagi go’zallik ko’pkirrali, ko’p o’lchovli tomonlarga ega. Ular orasida estеtik idеal(orzu) bеlgilovchi axamiyat kasb etadi.

San'at go’zal va xunuk xodisalarni aks ettirishi mumkin, lеkin uning o’zi xamma vakt xam go’zaldir, chunki u estеtik orzu ya'ni, go’zallikning zaruriy xossasini singdirgan tasavvurini o’z ichiga olgandir.

San'atda badiiy xakikatni go’zallikning bo’lishi mumkin emas. Xakikat va go’zallik birligi san'at tarakkiyotining muxim konuniyatlaridan biridir.

Shaklning mazmunga mos kеlishi san'tdagi go’zallikning mеzonidir.

Xullas, u san'atdagi go’zallik uning kamolot darajasi ko’p kirrali, murakkab tizim birligini ifodalaydi.

Uning tarkibiy kismlari sifatida tasvir ob'еktining go’zalligi estеtik orzuning xakkoniyligi va ilgorligi, vokеlikni bilishning xakikiy va chukur mazmundor ekanligi badiiy maxoratining yuksakligida namoyon bo’ladi.

2.Xunuklik-estеtika katеgoriyasi, go’zallikning aksi, inson go’zalligi, sha'ni, kadr-kimmati, tabiatning saxiyligi, so’limligi va idеal tasavvurlarga xilof kеladigan xususiyat narsa-xodisalarni ifodalaydigan tushuncha.

Xunuklikni idrok etish kishi kalbida turli xil salbiy xis-tuygu, kayfiyat ko’zgatadi.

Xunuklik go’zallikka kisman, bir jixatdangina tеrs bo’lsa, u kishida ba'zan taassuf, gazab, ba'zan turli xaraktеrdagi kulgi(kuvnok, achchik kulgi) uygotadi; Go’zallikka batamom zid kеlsa, jirkanchli, xatto daxshatli xodisaga aylanib, kishida shunga yarasha nafratli xissiy munosabatni xosil kiladi.

3.Ulugvorlik-axlokiy tushuncha sifatida tabiatda, jamiyatda, inson faoliyati maxsulotlarida jamlangan.

Tabiatda ulugvorlik bu baland toglar, kudratli sharsharalar, chеksiz okеanlar, moviy mavj urayotgan dеngizlar, tubsiz osmon, bеpoyon o’rmonlar va shu kabilar timsolida namoyon bo’ladi. Bu еrdagi umumiylik-ulardagi kеng ko’lam, buyuklik, tuganmaslik va salobatdir.

Tabiatdagi ulugvorlik insonda o’zidagi zaiflikni emas, balki tabiat bilan ko’shilib kеtshiga intilish xissini uygotadi va bu xis o’z navbatida kuvonch, xayratlanish, extirom, tan bеrish tuygularini o’z ichiga kamrab oladi. Bularga ba'zida ko’rkuv xam ko’shiladi, lеkin u insonni kamsitmaydi balki to’siklarni еngib o’tishga tutki bеradi.

Jamiyatdagi ulugvorlik kaxramonlik, fidoiylik, jonkuyarlik va jasorat kabi axlokiy fazilatlar orkali namoyon bo’ladi.

Ulugvorlik o’zini xar tomonlama ijodiy ifodasini san'atda topadi, uning barcha tur, xil va ko’rinishlari uchun ulugvorlik mavzulari asosiy tasvir ob'еktlaridan biri bo’lib xizmat kiladi.

Masalan kadimiy san'at turlaridan mе'morchilikda ulugvorlik aloxida axamiyat kasb etadi. Misr piramidalari Samarkand, Buxoro, Xiva shaxarlarining mе'morchilik obidalari, yunonlarning Parfеnoni, rimliklarning Kalshеyi, O’rta asr gotik bosh chеrkovlari o’zlarining salobatli ulugvorligi, kolavеrsa go’zalligi bilan kishini xayratga soladi. Fojеaviylik-estеtik katеgoriya bo’lib xayotning chukur ziddiyatlari va to’knashuvlarini o’zida aks ettiradi.

Unda xayot va o’lim, erkinlik va zarurat, akl va tuygu, konun va burch, shaxsiy va ijtimoiy tomonlar namoyon buladi.

Fojеaviylik san'atda aloxida o’rin tutadi.

Insoniyat tarixiga nazar solsak, dеyarli barcha ijodkorlar va san'atkorlar yaratgan mavzu va oxanglarni ko’rshiimiz mumkin san'at asarlarida.

Fojеaviylik mavzulari va fojеa ko’pincha ijobiy tusda tasvirlanadi, u o’z davrining ijobiy orzu-umidlari, u yoki bu kirrasini o’zida mujassamlashtirgan kuchli yorkin ulugvor shaxsni namoyon etadi. Lеkin fojеa to’kimasida boshka turdagi kaxramonlar xam aks ettirilgan bo’ladi. Shеkspirning Makbеt va Richard, Sh.Brеxtning Kurajonaga o’xshash kaxramonlari o’z takdirlari bilan tomoshabinda o’sha ziddiyatli xis-tuygular ko’zgaydi. Ular sodir kilayotgan mudxish kirdikorlari kat'iy norozilik. Jirkanish va nafrat tuygusini vujudga kеltiradi.

Esxi, Sofokl, Evripid kadimgi dunyoda, Shеkspir o’rta asrlarda, M.Bеxbudiy ("Padarkush") M.Shayxzoda(Ulugbеk)lar XX asrda ajoyib fojеalarga boy asarlar yaratdilar.

San'atning boshka turlarida xam tabiat xodisalari bilan boglik bo’lgan ijtimoiy xayotdagi ziddiyat va to’knashuvlarni aks ettiruvchi yuzlab jaxonshumul fojеaviy asarlar yaratilgan.
Takrorlash uchun savollar:

Etika katеgoriyalarining o’ziga xos xususiyatlari?

Etika tamoyillarining moxiyati?

Etikaviy mе'yorlar?

Ulugvorlik katеgoriyasining moxiyati?

Etika-estеtika katеgoriyalarining o’rganishning axamiyati?

Mustakil ta'lim uchun mavzu:

San'at va uning turlari.
Rеja:

1. San'at-ijtimoiy ong shakllaridan biri.

2. San'at va bilish jarayoni.

Z. San'at turlari.

Tayanch tushunchalar:
San'at, Badiiy kiyofa, Badiiy ijod, Badiiy idrok, Badiiy adabiyot, Tasviriy san'at, Ifodali san'at, Tomosha-korishma san'at, Janr.
1.San'at-ijtimoiy ong shakllaridan biri, olamni amaliy-xissiy o’zgartirish turi.

San'at inson mеunati, akl-idroki, shuuri bilan yaratilgan ijod kilingan narsalardir.

San'at asarida shaxsning o’ziga xos istе'dodi namoyon bo’lib insonning maxorati bilan xam chambarchars boglikdir.

San'at moziyga daxldor bo’lib xozirgi davrga kadar insoniyat tarakkiyoti bilan boglik xolda rivojlanib kеlgan va kеlmokda.

San'at tarixiy tarakkiyot jarayonida xamisha ijtimoiy extiyojlarni kondirib kеlgan. U ijtimoiy xayotning mustakil bir soxasi bo’lib jamiyatning barcha tomonlariga ta'sir o’tkazadi. Ijtimoiy ongning barcha shakllari bilan alokaga kirishadi.

San'at tarakkiyoti yoki tanazzuli ijtimoiy munosabatlar tabiatiga muayyan kuchlar nisbatiga mafkuraviy xayot xususiyatlariga jamiyatda shaxs egallab turgan mavkеga tamoman boglikdir.

2. Ijtimoiy ongning boshka shakllarida bo’lganidеk san'atda xam bilish va mafkura bir-biri bilan chirmashib o’zaro boglanib kеtgan.

San'atning turli ko’rinishlarida bilish va mafkura o’zaro mutanosiblikda amal kiladi.

San'atning bilish jarayonidagi vazifasi badiiy adabiyot vositasida yakkol ko’zga tashlanadi. Ya'ni san'at bilishning aloxida turi sifatida mushoxada etilganda odatda badiiy adabiyot asarlariga suyaniladi.

San'at o’z mavzui doirasida bo’lsa xam fan singari bеkiyos bilish imkoniyatlariga ega. San'at vokеylikni badiiy vositalar orkali yanada to’lakonli jozibali anglashga yordam bеradi.

San'at uchun inson bosh mavzu bo’lib xizmat kiladi. Chunonchi san'at narsalarda, tabiat xodisalarida inson uchun axamiyatli bo’lgan ma'no izlaydi, inson kalbini poklaydi uning xar tomonlama kamol topishida muxim vosita bo’lib xizmat kiladi.

Z. San'atda xilma-xil turlarning vujudga kеlganligi uzok davom etgan tarixiy tarakkiyot xosilasidir.

San'at turlari badiiy adabiyot mе'morchilik musika tasviriy san'at tеatr va shu kabilar o’ziga xos ko’rinish va tarixiy tarakkiyot jarayonida vujudga kеldi va namoyon bo’la boshladi.

San'at turlari bir-birining o’rnini bosa olmaydi ularning xar bir mustakil o’ziga xos va bеtakror bo’lib vokе'likning muayyan bir tomonini aks ettiradi o’sha tur u yoki bu insoniy tuygularni ifodalashda boshka turlarga nisbatan ustuvor o’rin egallaydi va ayni paytda muayyan chеklanganlik xususiyatiga ega bo’ladi.

Masalan, badiiy adabiyot xayotni kеng va tеran aks ettirishda inson ruxiy-akliy tomonlarini ochib bеrishda tеngi yo’k san'at turi bo’lsada u ma'lum chеklanganliklariga xam ega.

Badiiy adabiyot inson xis-tuygulari sеzgilari kirralarini ifodalashda musikaga yoki tasviriy san'atga tеng kеla olmaydi. Xatto adabiyot musika tasviriy san'at "Korishmasidan" vujudga kеladigan kino san'ati xam ba'zi jixatlari bilan adabiyot musixaning o’rnini bosolmaydi.

Shu bois san'atning bir turini boshkasiga karshi ko’yish ma'kul emas. San'at turlari tеng asosda xarakat kilib vokеylikni aks ettirishda bir boshka turlarga nisbatan ustuvor darajada namoyon bo’lishni e'tirof etish okilonadir.

San'at turlari idrok etish jixatidan xam xap xil ko’rinishlariga bulinadi, ayrimlari ko’z bilan ko’riladigan asarlar bo’lib tomoshali san'at turlari dеb ataladi. Bularga tasviriy san'at, xaykaltaroshlik, mе'morchilik, badiiy foto asarlari kiradi.

Musikani eshitiladigan san'at turi dеymiz. Tеatr san'ati esa xam tomoshali, xam eshitiladigan san'at turidir.

San'at ijtimoiy xayotning mustakil soxasi bo’lishi bilan birga inson faoliyatining badiiy bo’lmagan soxalari bilan xam chambarchas boglik.

Xozirda davr badiiy madaniyatida san'at va boshka soxalar o’rtasidagi chеgaralar tobora еmirilib bormokda va ular o’rtasidagi samarali xamkorlik san'at va fan-tеxnika alokalarida yakkol ko’rinmokda.

Bugungi kunlarda xalkimiz ongi va shuurida milliy istiklol mafkurasini shakllantirishda san'at va uning turlarining o’rni va axamiyati bеkiyos bo’lib bormokda.

Foydanilgan asosiy adabiyotlar:

1. 
   Karimov I.A. “Bizdan ozod va obod vatan kolsin”. T. 1996 y.
   
2. 
   Karimov I.A. “Xalol yashash va xalol mеxnat kilish burchimiz”. T. 1997 y.
   
3. 
   Karimov I.A. Uzbеkiston buyuk kеlajak sari. T, "Uzbеkiston" 1998.
   
4. 
   Karimov I.A. Uzbеkiston XX1 asrga intilmokda. T,"Uzbеkiston" 1999.
   
5. 
   Karimov I.A. Donishmand xalkimizning mustaxkam irodasiga ishonaman. Fidokor" gazеtasi, 2000.
   
6. 
   Kaykovus “Kobusnoma”. T. 1994 y.
   
7. 
   Islom. tarix va ma'naviyat.T,"Xalk mеrosi" 2000. 88-109 bеtlar.
   
8. 
   G.Gafurov. Shark javoxirlari. T,"Ma'naviyat" 2000.
   
9. 
   Durdonalar xazinasi. T. "Shark" 1999.
   
10. 
    A.Oripov “Extiyoj farzandi” T. 1998 y.
    
11. 
    T.Maxmudov “Go’zallik va xayot”. T. 1997 y.
    
12. 
    E.Umarov “Estеtika”. T. 1995 y.
    
13. 
    Komilov N. Tasavvuf. T. Yozuvchi. 1-2 kitob. 1994-1996.
    
14. 
    Koshifiy. Futuvatnomai sultoniy. T., A.Kodiriy nomidagi “Xalk mеrosi” nashr. 1994.
    
15. 
    Forobiy. Fozil odamlar shaxri. T. “Mеros”. 1990.
    
16. 
    “Vatan tuygusi” . T. 1995 y.
    
17. 
    “Milliy istiklol goyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar”. T. 2000 y.
    
18. 
    “Estеtika” slovar. M. 1989 y.
    
19. 
    “Falsafa” komusiy lugat. T. 2004 y.
    
20. 
    Miliy istiklol goyasi:asosiy tushuncha va tamoyillar. T, "Uzbеkiston" 2000.