Inson yashash uchun tabiy faktorlarni atmosfera bosimi, xarorat, havo, oziq-
ovqat va suv zaruriy ne’matlar hisoblanadi. Inson o’z faoliyati bilan antropogen
xususiyatli omillarni kelib chiqishiga sababchi bo’ladi. Ularning ko’pchiligi inson
faoliyati uchun zararlidir.
-Odamni 50-100 rengen bilan bir marta nurlanishi o’tkir nur kasalini keltirib
chiqaradi va 250-400 r miqdorda davolab bo’lmaydigan kasallanishga, o’limga
sabab bo’ladi. Odamga nurlanishning ruxsat etiladigan chegaraviy miqdori 5
rengen miqdorida belgilangan.
Insoniyat sivilizatsiyasi taraqqiyoti(
ilm-fanning, texnika-texnologiyaning va
iqtisodiyot rivojlanishi, qishloq xo’jaligini industrlashtirish, har xil energiyadan
foydalanish, Yangi mashina va mexanizmlarni yaratish,
zararkunandalarga qarshi
har xil pestitsidlarning qo’llanishi) inson sog’ligiga salbiy ta’sir etuvchi zararli
omillar miqdorini sezilarli darajada ko’paytiradi. Shu sababli insonlarni Ushbu
omillardan himoyalash hayot faoliyati xavfsizligini ta’minlashning muhim
elementi bo’lib qolmoqda.
Inson yashashi uchun asosiy omillar
Insonga ta’sir etuvchi faktorlar to’g’risida ma’lumot(
R.D.Gabovich,1970.
Gigiyena
)
Balandlik,
km
Atmosfera bosimi,
Mm. simob ustuni
Harorat, gradus
Havo
tarkibidagi
kislorod miqdori, %
0
2
4
6
8
10
15
760
596
462
354
267*
198
90
15
2
-11
-24
-37
-50
-56,5
20,95
16,5
12,9*
9,7
7,4
5,4
2,5
Izox: *o’lim zonasi(chegarasi).
Тabiatdagi o’zgarishlar ham inson sog’lig’iga ta’sir etib turadi. Yer ko’tarilishi
yoki cho’kishi bosimni o’zgartiradi. Masalan, Pomir tog’i so’ngi 10 ming yil
davomida 500-800 m o’sgan(F va Т jurnali, 1967, №12, 64-b.)
Inson tug’ilishi bilan yashash, erkinlik va baxtga intilish huquqiga ega bo’ladi.
Inson o’zining yashash, dam olish, sog’ligi haqida qayg’urish,
qulay atrof muhit,
xavfsizlik va gigiyena talablariga javob beradigan mehnat sharoitida ishlashga
bo’lgan huquqlarini hayot faoliyati jarayonida amalga oshiradi. Uning bu huquqlari
O’zbekiston Respublikasining konstitutsiyasida kafolatlangan.
O’zbekiston Respublikasida mustaqillikni dastlabki yillaridayoq fuqorolarning
xavfsizligini faoliyatning barcha sohalarida ta’minlashga, shu jumladan ishchi va
xizmatchilarni ijtimoiy holatini yaxshilash, ularning turmish darajasini
yuksaltirishga, ishlash sharoitini texnik xavfsizligi
va sanitariya talablari
darajasidagi asosini yaratishga katta e’tibor qaratilib kelinmoqda.
Hayot faoliyati- bu insonning kunlik faoliyati: mehnat faoliyati, dam olishi va
yashash tarzidir.
Atmosfera yer yuzida yashovchi tirik organizmlarni kislorod va boshqa zaruriy
gazlar bilan ta’minlaydi, turli ultrabinafsha nurlardan, samodagi meteorit
zarrachalaridan va haroratning keskin o’zgarishidan himoya qiladi.
Agar atmosfera
qatlami bo’lmasa, yer yuzasi kechalari – 170 °S sovib, kunduz kunlari +150 °S gacha
isib ketardi, ya’ni oy kabi hayotsiz planetaga aylanardi. Kislorod o’simliklarning
fotosintezi natijasida hosil bo’ladi. Hayotda barcha tirik mavjudodlar kislorod bilan nafas
oladi. Uning miqdorini kamayishi yoki tarkibini sezilarli o’zgarishi inson organizmi
funksiyasini buzilishiga sabab bo’ladi, hatto o’limgacha olib kelishi mumkin. Inson va
boshqa tirik mavjudodlar organizmi mavjud havoga, moslashgan hayot uchun zarur
hisoblangan havo qatlami atmosferaning pastki, ya’ni troposfera qismida joylashgandir.
Atmosfera gaz holidagi azot (78,9 %), kislorod (20,1 %), argon (0,93 %), karbonat
angidrid (0,07 %) dan iborat bo’lib, vodorod, neon, geliy, kripton, metan va boshqalarni
yig’indisi 0,01 % ni tashkil etadi. Bundan tashqari atmosferada suv bug’lari, chang
zarrachalari, sanoat korxonalari chiqindilari yoqilg’i mahsulotlarining
chala yonishidan
hosil bo’ladigan qurumlar mavjud.
Eng toza havo okean suvlari ustidadir. Qishloqlar ustida havodagi chang zarralari
miqdori okean yuzasiga nisbatan 10 barobar, shaharlar ustida havodagi chang 35
barovar, sanoat korxonalari ustida 150 baravargacha ortiq bo’ladi. Havoning chang
bilan ifloslanishi 1,5-2 km balandlikni tashkil etadi; quyosh nurlarini yozda 20 % va
qishda 50 % ni tutib qoladi. Yerda hayotning davom etishi, asosan, havoning
tozaligiga bog’liq. Masalan, inson ovqatsiz va suvsiz
bir necha kun yashay olishi
mumkin, ammo havosiz faqat 5 minutgina yashaydi. Bir kishi kuniga 1 kg ovqat va 2 l
suv iste’mol kilib, 25 kg havoni nafas olish uchun sarflaydi.
Atmosfera havosi tarkibidagi kislorod miqdorini o’zgarishi inson salomadligiga
keskin va jadal ta’sir etadi. Undagi kislorod miqdorini 13 foizdan kamayishi sezilarli
kislorod yetishmovchiligiga va hatto o’limga sabab bo’ladi. Odam tanasida kilorod
yetishmasligi bosh aylanishi, ko’ngil aynishi, qayd qilish va kuchli bosh og’rig’i hamda
kuchli yo’nal bo’lishi bilan kuzatiladi. Havo tarkibini o’zgarishi turli xil xastaliklarni
keltirib chiqaradi, nafas yo’li, ovqat hazm qilish, asob xastaliklari va boshqalarga sabab
bo’ladi.
Atmosferaning ifloslanishi tufayli quyoshning to’g’ri radiatsiyasi 15 %,
ultrabinafsha nurlari 30 % gacha kamayadi. Natijada, ba’zi zararli
bakteriyalarning ko’payishi
uchun sharoit vujudga keladi, har xil kasalliklar,
xususan raxit kasalligi ko’payadi.
Inson yashash uchun unga kuch-quvvat (energiya) beruvchi manbalardan
oziqlantirish kerak. O’rtacha gavda kataligidagi inson uchun ba jaralidigan
faoliyatiga qarab o’rtacha 2.5 k.kalloriya energiya sarflaydi. Bu xalqaro
tashkilotlarning xulosasi bo’yicha chegaraviy ko’rsatkich hisoblanadi,
undan
kam qo’rsatkichli hududlarni energiya yetmaydigan hudud deb etirof etiladi.
Ist’emol qilinadigan mahsulotlar tarkibida 20 dan ortiq darmondorilar bo’lishi
lozim. Odamning har-bir darmondoriga sutkalik talabi tibbiyot sohasida
aniqlangan. Masalan, V, darmondorisi-1.8-2mg/sut, va shunga o’xshash
ravishda V
2
2-2.5 mg/sut, V
3
5-10 mg/sut, V
6
2-6 mg/sut, Ye 0,2-0,3 mg/sut,
Yo’d 0,1-0,2 mg/sut, ftor 0,5-1 mg/sut va boshqalar. Odam organizmida
energiyaning va darmonddorilarning yetishmasligi turli xil kassaliklarni
ko’zg’alishiga sabab bo’ladi, faoliyat unimdorligi pasayadi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
