Yo`ldаshev Asqarali Yakubovich soliqlar va soliqqa tortish

 
7-§. Budjet-soliq siyosati yaxlitligi va moliyaviy tartibga solish 
Makroiqtisodiy jihatdan esa davlatning samarali budjet-soliq siyosati 
investitsiya iqlimini yaxshilash, moliyaviy barqarorlik pul va moliya bozorlari 
rivoji, korxonalarni moliyaviy sog`lomlashtirish va aholining real daromadlari 
o`sishiga imkon beradi. 
Soliq tadbirlari budjet tadbirlarini to`ldirib turadi va ular birgalikda talab 
majmuasini rivojlantirishga, natijad,a esa ishlab chiqarishni ham ri-vojlantirishga 
olib keladi. Budjet-soliq siyosati pul kredit siyosati kabi davlatning yaxlit 
tadbirlarini ishlab chiqishni taqozo etadi. Ular quyidagilardan iborat: 
1. Iqtisodiy holatni ko`tarish davrida davlat byudjet-soliq va pul kredit 
siyosatida qarama-qarshi tadbirlarni mujassamlashtirib turish siyosatini o`tkazadi. 
Ushbu davrdagi budjet-soliq siyosati soliqlar stavkasining ko`tarilishi, davlat 
xarajatlarining qisqarishi, amortizatsiya siyosatini o`tkazish doirasida 
chegaralanishlar bilan xarakterlanadi. 
2. Moliyaviy barqarorlikni ta'minlash. Buning uchun, eng avvalo, iqtisodiy 
islohotlarni muvaffaqqiyatli o`tkazishning asosi sifatida pul muomilasining 
barqarorlashtirish bo`yicha zarur choralar ko`rish darkor. Faqat barqaror pul tizimi 
yaratilgan sharoitda xo`jalik mexanizmining barcha qatnashchilari va tashkiliy 
qismlar o`rtasida aloqalar o`matish mumkin. 
3. Investitsion faollikni rivojlantirish va uning milliy daromdidagi ulushini 
ko`paytirish. 
4. Budjetning davlat dotatsiyalari bo`yicha alohida moddiy ishlab chiqarish 
sohalariga ishlab chiqarish xarajatlarini qisqartirish. Xarajatlar orqali budjet, 
iqtisodiyotni boshqarish va rivojlantirishning muhim dastagi bo`lib xizmat qiladi. 
5. Budjetningg daromad bazasini soliqqa tortishni takomillashtirish va 
soliqlarni to`liq to`lanishi bo`yicha nazoratni kuchaytirish hisobiga 
barqarorlashtirish. Soliqlar orqali korxonalar faoliyatini rag`batlantirish raqobat 
bardoshlikni oshiradi. Kapital yig`ilish uchun qulay sharoit yaratadi. 
Bunda turli soliqlardan imtiyozlar berilib, iqtisodiy rivojlanishi, uchun zamin 
 
23

---

yaratiladi. 
6. Davlat xarajatlarini maqsadli va samarali tashkil qilinishi bo`yicha 
moliyaviy nazorat tizimini shakllantirish. 
Hozirgi kundagi eng dolzarb masalalardan biri byudjet daromadlari va 
xarajatlari o`rtasidagi mutanosiblikni ta'minlashdan iborat. Bunda asosiy o`rinni 
budjet soliq siyosatini yaxlitligiga erishish masalasi egallaydi. 
Mustaqilligimizning dastlabki yillarida izdan chiqqan iqtisodiyotni qayta 
qurish, yangi jamiyat boshqaruv tizimini shakllantirish, aholini «Ijtimoiy 
larzalarsiz» bozor munosabatlariga moslashtirish, ijtimoiy himoyani kuchaytirish 
juda katta mablag`larni talab etdi. Lekin bu korxonalar zimmasidagi soliq yukining 
ortib ketishiga, ular iqtisodiy ahvolini yomonlashuviga olib keldi. Shuning uchun 
keyingi yillarda asosiy e'tibor budjet-soliq siyosatining faqat fiskal tominigina 
emas balki uzoq muddatli istiqbolga erishi maqsadida budjet xarajatlari tarkibini 
qaytadan ko`rib chiqish va soliqlarni rag`batlantiruvchi fiinksiyasini oshirishga 
ham qaratilmoqda. 
Budjet uch tarkibiy qismdan-xarajatlar daromadlar qismlari va ular balansidan 
iborat, ya'ni daromadlarning xarajatlariga muvofiqligi qoidasiga ko`ra tuziladi. 
Budjetni shakllantirish, awalo, uning xarajatlar qismini tuzish yo`li bilan yuz 
beradi, chunki davlat o`zida mavjud moliyaviy imkoniyatlardan kelib chiqibgina 
xarajatlar qilishi mumkin. 
Davlat, awalo, jamiyatni samarali rivojlantirish maqsadida uning zarur 
mablag`lari hajmini belgilash va shundan keyingina o`z qo`lida bo'lgan byudjet 
daromad qismini to`ldirishning asosiy vositasi soliq va boshqa manbalari 
yordamida ana shu moliyaviy resurslarni jalb etish kerak. Budjet soliq siyosati 
mablagiar harakatining aniq yo`nalishlarini milliy daromadning qayta taqsimlashni 
aks ettiradi. Bu esa unga mamlakatda iqtisodiyotni va ijtimoiy jarayonlarni 
samarali boshqarishga imkon beradi. 
Iqtisodiy rivojlanishining turli bosqichlarida budjet davlat siyosatini amalga 
oshirish quroli, mo`ljallngan dasturlar va tadbirlarni amalga oshirish uchun pul 
mablagiarni asosiy manbasi hisoblanadi. Oxir oqibatda ayni shu davlat 
hokimiyatining kundalik masalalarini ham, rivojlanish istiqbollarini ham hal 
etishga salohiyatini belgilaydi. 
Budjet iqtisodiyotiga ishlab chiqarish jarayoniga, xo`jalik haotiga davlat 
tomonidan ta'sir o`tkazish vositasidir. U davlat iste'molining moliyaviy asosi 
sifatida namoyon bo`ladi hamda davlat tomonidan ijtimoiy siyosat olib borish 
uchun foydalaniladi. 
Davlat budjeti davlatning asosiy moliyaviy rejasi sifatida, hukumat 
organlariga o`z vakolatlarini amalga oshirish uchun iqtisodiy imkoniyatlar beradi. 
Budjet davlat uchun zarur bo`lgan moliyaviy resurslarni aks ettirib, shu bilan 
birgalikda mamlakat soliq siyosatini belgilaydi. 
Soliq siyosatini o`zgartirib, davlat muayyan doiralarda mamlakatni iqtisodiy 
rivojlantirishni rag`batlantirishi va uning iqtisodiyotda paydo bo`ladigan salbiy 
ko`rinishlariga yo'1 qo`ymasligi mumkin. Soliqlar yordamida tartibga solish har 
qanday mamlakatning xo`jalik hayotini ya'ni ishlab chiqarish tarkibi, sarmoya 
jamg`arish shaxsiy iste'molni qamrab oladi, chunki soliq siyosatining o`zgarishi 
 
24

---

mamlakat iqtisodiyotining ta'sirchan vositasidir. Bunday tartibga solishning asosiy 
maqsadi bo`lib, korxonalarning ichki va tashqi faoliyati uchun (ayniqsa, 
investitsiya faoliyatini jonlantirish uchun) soliq iqlimini yaratish hamda sarmoya 
harakatini tarmoq va mintaqaviy yo`nalishlarda rivojlantirishni rag`batlantirish 
uchun shart-sharoitlarni ta'minlash hisoblanadi. Soliq siyosati yordamida tartibga 
solish har doim ham samarali natijalar beravermaydi, bunga mavjud iqtisodiy 
vaziyatni to`g`ri baholamaslik uzoq muddatli strategik taxminlashtirishni noto`g`ri 
belgilash soliq yukining taqsimlanishida nomutanosiblik sabab bo`lishi mumkin. 
Soliq siyosati asosiga byudjetga soliq tushumlari hajmlarini soliq stavkalarini 
oshirish hisobiga emas, balki ishlab chiqarishni tegishli tarmoqlarini va 
mahsulotlarning ustuvor turlarini rag`batlantirish vositasida soliq solish bazasini 
ko`paytirishga imkon yaratadigan choralar hisobiga oshirish zarurligiga asosiy 
e'tiborni qaratish lozim. Soliq siyosati soliq-larning jamiyatdagi rolini belgilaydi. 
Soliqlarning ustqurma tartibining subyektiv hodisasi sifatidagi ahamiyati davlat 
faoliyati bilan chambarchas bog`liq. Ushbu ahamiyat doimo harakatda bo`lib, 
butun xalq xo`jaligini manfaatlari va maqsadlarini jamlama ko`rinishda aks 
ettiradigan holda davlat siyosatini o`zgarishiga bog`liqdir. 
Davlatning budjet soliq siyosati samarasiz bo`lishi mumkin, ya'ni uni amalga 
oshirish quyidagi hollarda maqbul natijalarga olib kelmaydi: 
1. Budjct-soliq siyosati vaqt davrlari muammosi bilan to`qnash keladi. 
Iqtisodiy siyosatni ro`yobga chiqishda vaqt-davralarining ikki turi ajratib 
ko`rsatiladi. 
Ichki davr-iqtisodiy shok gangitish bilan u yoki bu harakatlarni amalga 
oshirish to`g`risida qaror qabul qilish o`rtasida. 
Tashqi davr-choralar ko`rish bilan natijani olish o`rtasida. 
Iqtisodiy tanglik yoki inflatsiyani anglash darhol yuz bermaydi. Odatda, 
iqtisodchilar makroiqtisodiy vaziyatni batafsil ta'riflaydigan statistika 
ma`lumotlarini yaxshi deganda uch-olti kechikib oladilar. 
Tabiiyki, bunday vaziyatda har qanday qarorlar kechikadi. 
Budjct soliq siyosati uzoq davom etadigan ichki davr bilan ta'riflanndi: soliq 
qoiiunlaridagi yoki xarajatlari tarkibidagi o`zgarishlar, odatda, hokimiyiiininn 
qoium ehiqaruvehi organi tomonidan tasdiqlanishi kerak. Bu esa ko'p vaqlm lalab 
qiladigan turli xil ma'muriy rusum-qoidalar: qonun loyihasini tayyorlash, uni 
muhokama qilish va kelishib olish, parla-mcnl tomonidan qabul qilinishi, Prezidcnt 
tomonidan tasdiqlanishi va boshqalar bilan bog`langan. 
Ko`pincha byudjct-soliq siyosatini amalga oshirishda funksional kechikish 
yuz bcradi: qaror qabul qilinishi bilan uning ijrosi ko`p vaqt o`tishiga to`qnash 
kcladi. Shunday qilib, tadbir rejalashtirish va ijro ctishdagi muddntlarga to`liq 
rioya etilmasligi byudjet soliq siyosatining samaradorligini pasaytiradi, ba'zan uni 
xavfli ham qiladi: Barqarorlashtirish 
o`rniga beqarorlikka olib kelishi ham mumkin. Inflatsiya omili pul 
muomalasining barqarorligi byudjet soliq siyosatini (soliqlarni kamaytirish) 
natijalarini olish paytida iqtisodiyot tushkunlik bosqichiga o`tsa, ular bir muncha 
noo`rin bo`lishi mumkin. Buning natijasida quyidagi omillar sababli iqtisodiy 
tushkunlik yanada kuchayadi. 
 
25

---

1. Budjet soliq siyosati amalga oshirish turli xil siyosiy muammolar bilan 
to`qnash keladi. Hukumat faoliyati, makroiqtisodiy barqarorlashtirishdan tashqari, 
barqarorlashtirish vazifasiga zid kelishi mumkin bo`lgan boshqa maqsadlarni ham 
ko`zlaydi. Budjet-soliq siyosatidan juda tez siyosiy natijalaiga erishish (hokimiyat 
tepasiga kelish, hokimiyatni qo`ldan bermaslik) uchun foydalaniladi. Soliq 
yukining kamayishi davlat xarajat-larining ko`payishi, odatda turli xil saylov oldi 
tadbirlari boshlanishi bilan muvofiq kelishi awaldan ko`zga tashlanib keladi. 
Bundan tashqari, budjet siyosatini doimo hammaning ko`z o`ngida saylovchilar 
madadiga tayanmoqchi boigan siyosatchilar (hatto, buni iqtisodiy zaruriyat talab 
qilganda ham) soliqlarni ko`paytirishga yoki ijtimoiy ehtiyojlar uchun zarajatlarni 
kamaytirishga jur'at eta olmaydilar. 
2. Makroiqtisodiy prognozlash muammosi mavjud. Qarorni o`z vaqtida qabul 
qilishda va ijroning o`z vaqtida amalga oshirish zarurligini e'tiborga olganda, 
byudjet soliq siyosatining muvaffaqiyati makro darajada bo`lg`usi vaziyatni 
oldindan bashorat qilish mumkinligiga bog`liqdir. Masalan, 2002-yilda 
respublikamizda o`tkazilgan «Ichki iste'mol bozorini sifatli mahsulotlar bilan 
to`ldirish va savdo ustidan bank nazoratini o`rnatish»ga qaratilgan bozorlarni 
yopish siyosati pul kredit tizimining nomuvofiqligiga, tovarlar aylanishining 
sekinlashuviga, byudjetga tushumlar miqdorini kamaytirishga naqd pul massasini 
chetga chiqishiga, ishsizlik darajasining ortishiga sabab bo`lib budjet-soliq siyosati 
va makroiqtisodiy barqarorlikka o`zining salbiy ta'sirini ko`rsatdi. Har bir 
makroiqtisodiy siyosat o`zining natijalarini kamida yarim yildan keyin beradi. 
Lekin yarim yildan so`ng iqtisodiyot tushkunlik holatida bo`ladimi, rivojlanadimi 
yoki bizning siyosatimiz inflatsiya to`lqinini yanada kuchaytirib yuboradimi? 
Afsuski, ilm-fanning hozirgi holati makroiqtisodiy siyosat uchun aniqlik bilan 
uzoq muddatli va o`rta muddatli prognozlar qilish imkonini ber-maydi. Odatda, 
qisqa muddatli (2-3 oyga) prognozlargina muvaffaqqiyatli bo`ladi. 
3. Faol makroiqtisodiy siyosatning hozirgi ba'zi muholiflari o`z dalil 
isbotlarida Lukas tanqidi (ratsional kuzatishlar nazariy maktabining asos-chisi 
RXukas nomi bilan atalgan) degan konsepsiyadan foydalanadilar. Lukas tanqidi 
shundan iboratki, iqtisodiy siyosat natijalarini baholash usullarini uning iqtisodiyot 
subyektlari umidlarini shakllantirishga ta'sirini hisobga olmaydi. Vaholanki, ushbu 
umidlar ulkan o`rin egallab, makroiqtisodiy siyosatni ko`pincha ma'nosiz qilib 
qo`yadi. Chunonchi, hukumat tomonidan rag`batlantiruvchi siyosat o`tkazilganda 
iqtisodiyot subyektlari muayyan vaqt o`tgandan so`ng inflatsiya sakrashi yuz 
berishini tushunadilar. Shuning uchun ular o`z rejalarini yangi vaziyatni hisobga 
olib tuzadilar.