Yo. Abdullayev, T. Qoraliyev, sh. Toshmurodov, S. Abdullayeva

Mijozning kreditga layoqatliligini tavsiflovchi  

moliyaviy ko‘rsatkichlar 

 

№ Ko‘rsatkichlar 

Hisoblash 

tartibi 

Izoh 

 

1 2 

3 

4 

I 

Likvidlik 

koeffitsiyentlari

 

(2,0-1,25)*

 

 

 

---

 

347

1 2 

3 

4 

 

 

Joriy likvidlik 

koeffitsiyenti (

JL

K

) 

PА

JА

K

JL

=

 

JA – joriy aktivlar; 

PA – passiv aktivlar, ya’ni qisqa 

muddatli qarz majburiyatlari. 

 Bu ko‘rsatkich qarz oluvchining o‘z 

qarzini uzish qobiliyatiga egami yoki 

yo‘qligini ifodalaydi. Agar bankning 

qarz majburiyatlari mijoz mablag‘-

idan ortiq bo‘lsa, u holda bank kredit 

berishga layoqatli bo‘lolmaydi. 

Me’yoriy koeffitsiyent darajasi 1 dan 

kichik bo‘lmasligi kerak.  

 

Tezkor likvidlik 

koeffitsiyenti (

ТL

K

) 

PА

LА

К

ТL

=

 

LA – likvid aktivlar. 

 Likvid aktivlarga pul mablag‘lari, 

debitorlik qarzlar va tez sotish 

mumkin bo‘lgan buyumlarning bir 

qismi kiradi. 

*

 Ko‘rsatkichlarning me’yoriy darajasi. 

II 

Samaradorlik 

(aylanuvchanlik) 

koeffitsiyentlari 

(0,25-0,6)

* 

 

 

 

 

Moddiy 

buyumlarning 

aylanuvchanligi (K

FA

) 

 

 

  a) 

1

FA

К

 

T

F

К

FA

=

1

 

F

– moddiy buyumlarning o‘rtacha 

qoldig‘i (mazkur davrda); 

T – bir kunlik sotuvdan tushgan 

tushum. 

 Bu ko‘rsatkich buyumlar aylanuv-

chanligining davomliligini kunda 

ifodalaydi 

  b) 

2

FA

К

 

F

T

K

FA

=

2

 

 Bu ko‘rsatkich mazkur davr ichida 

aylanma mablag‘lari necha marta 

aylanmada (aylanishda) 

bo‘lganligini ifodalaydi 

 

 

Debitorlik 

qarzdorligining 

aylanuvchanligi - 

DА

К

 

(kunda) 

Т

K

К

DА

=

 

K

 – mazkur davr ichida qarzdor-

likning o‘rtacha qoldig‘i. 

---

 

348

1 2 

3 

4 

 

 

Asosiy 

kapitalning 

aylanuvchanligi -

АКА

К

 

АФ

T

К

АКА

=

 

T – sof sotuv va sotuvdan tushgan 

tushum; 

АФ

 – mazkur davrda asosiy 

fondlarning o‘rtacha qoldiq qiymati. 

 

 

Aktivlarning 

aylanuvchanligi (

АА

К

) 

А

T

К

АА

=

 

А

 – mazkur davrda aktivlarning 

o‘rtacha qiymati. 

III 

Moliyaviy leveraj 

koeffitsiyenti (K

ML

) 

 Bu koeffitsiyent qarz oluvchining o‘z kapitali bi-

lan qay darajada ta’minlanganligini xarakterlaydi. 

 Likvidlik  koeffitsiyentidan farqli o‘laroq leveraj 

koeffitsiyentini hisoblashda muddatlaridan qat’iy 

nazar bank mijozlarining barcha qarz majburiyat-

lari inobatga olinadi. 

 

 

 Chetdan jalb qilingan (qisqa va uzoq muddatli) 

mablag‘larning salmog‘i qanchalik yuqori bo‘lib, 

o‘z kapitalining salmog‘i past bo‘lsa, shunchalik 

mijozning kreditga layoqatliligi past darajada 

bo‘ladi. 

 

 

Barcha qarz 

majbu-riyatlar va ak-

tivlar nisbati (

1

МL

К

) 

A

QM

К

МL

=

1

 

QM – barcha qarz (qisqa va uzoq 

muddatli) majburiyatlar;  

A – aktivlar  

 

 

Barcha qarz 

majbu-riyatlari va o‘z 

kapi-tali nisbati  

2

МЛ

К

 (0,25-0,6)

*

 

К

O

QM

К

МL

'

2

=

  O‘K – o‘z kapitali. 

 

 

Barcha qarz 

majbu-riyatlari va 

aksioner-lik kapitali 

nis

bati  

(0,66-2,0)

*

 (

3

МL

К

)

 

АК

QM

К

МL

=

3

 

AK – aksionerlik kapitali. 

 

 

Uzoq muddatli 

qarz-lar va asosiy 

aktivlar nisbati (

5

МL

К

) 

(0,5-1,5) 

АА

UMQ

К

МL

=

5

  UMQ – uzoq muddatli qarzlar; 

AA – asosiy aktivlar. 

 

 

O‘z kapitali va 

aktivlar nisbati (

6

МL

К

) 

А

К

O

К

МL

'

6

=

  O‘K – o‘z kapitali;  

A – aktivlar. 

IV 

Foydalilik 

(rentabellik) 

koeffitsiyentlari 

Bu ko‘rsatkich barcha kapital va uning jalb 

qilingan qismining foydalanish samaradorligini 

ifodalaydi va u bir necha subko‘rsatkichlar 

ko‘rinishda bo‘ladi. 

 

 

Foyda 

normasini tavsiflovchi 

 

---

 

349

1 2 

3 

4 

koeffitsiyentlar: 

  a) 

1

FN

К

 

Т

YaF

К

FN

=

1

 

YaF  – soliq va foizlar to‘lov-

larigacha bo‘lgan yalpi foyda. 

 

 

 

 

 

b) 

2

FN

К

 

Т

SOF

К

FN

=

2

 

 

SOF – sof operatsion foyda (foiz 

to‘lovidan keyingi foyda, ammo 

soliq to‘lovigacha). 

 

 

 

 

 

c) 

3

FN

К

 

Т

SF

К

FN

=

3

 

SF – barcha soliq va foizlar to‘-

lovidan keyingi sof foyda. 

 

 

 

 

 

 

 

Rentabellik 

koef- 

fitsiyentlari: 

 

 

 

 

 

 

 

a) 

1

Р

К

 

А

F

К

Р

=

1

 

F – soliq va to‘lovlar to‘lovigacha 

bo‘lgan foyda;  

A – aktiv.  

 

 

 

 

 

b) 

2

Р

К

 

А

F

К

Р

/

2

=

 

F

1

 

– foizlar to‘lovidan keyingi 

foyda, ammo soliq to‘lovigacha 

 

 

 

 

 

c) 

3

Р

К

 

А

SF

К

Р

=

3

 

 

 

 Uch turdagi rentabellik koeffitsiyentlarini birgalikda qo‘llash natijasida 

rentabellik darajasiga ta’sir qiluvchi foiz va soliq stavkalarining ta’sir 

doirasi aniqlanadi. 

 

 

 

 

Aksiyaga 

bo‘lgan foyda me’yori 

koef-fitsiyenti (

АFМ

К

) 

 

 

 

a) 

АD

К

 

А

D

К

АD

=

 

K

AD

 

– aksiyadan daromad ko-

effitsiyenti; 

D – oddiy aksiyalar bo‘yicha di-

vidend; 

А

 – oddiy aksiyalarning o‘rtacha 

soni. 

 

b) 

DD

К

 

АB

YD

К

DD

100

⋅

=

 

K

DD 

– dividenddan daromad; 

YD – bitta aksiyaga to‘g‘ri kelgan 

yillik dividend; 

AB – bitta aksiyaning o‘rtacha 

---

 

350

1 2 

3 

4 

bozor bahosi. 

 

 Agar sotuvdan tushgan tushumda foyda salmog‘i yoki kapital foydaligi 

ortib borsa, u holda moliyaviy leveraj koeffitsiyenti pasaygan taqdirda ham 

mijoz reytingini tushirmaslik ilojini qilish mumkin. 

V 

Qarzni qoplashni 

tavsiflovchi 

koeffitsiyentlar 

Bu ko‘rsatkichlar bozor koeffitsiyentlari deb atalib, 

foydaning qanday qismi foizlar va to‘lovlar 

hisobiga qoplanganlik darajasini ifodalaydi. 

 

 

Foizning 

qoplan-ganlik 

koeffitsiyenti (K

FQ

) 

K

FQ

FТ

F

=

 

F – mazkur davrdagi foyda; 

FT – mazkur davr uchun foiz 

to‘lovlari. 

 

 

 

Foiz 

to‘lovlarining 

qoplanganlik 

koeffitsiyenti (K

FTQ

) 

K

FTQ

S

F

=

 

S = foizlar + lizing to‘lovlari + 

imtiyozli aksiyalar bo‘yicha 

dividendlar + boshqa to‘lovlar. 

 

Qayd qilingan barcha moliyaviy koeffitsiyentlar mazkur yoki 

istiqbol rejalari ma’lumotlariga asoslanib hisoblanishi mumkin. Barqaror 

iqtisodiyot yoki mijozning holatidagi barqarorlikning davomiyliligiga 

qarab qarz oluvchining kreditga layoqatliligini aniqlash oldingi yilgi 

ma’lumotlar asosida ham amalga oshirilishi mumkin. Xorijiy davlatlar 

amaliyotida odatda so‘nggi uch yil ma’lumotlari asosida kreditga 

layoqatlilik darajasi aniqlanadi. Bunda koeffitsiyentlar o‘rtacha bir yil 

uchun hisoblanadi. Ularni hisoblashda aylanma mablag‘lari qoldig‘i, 

debitorlik va kreditorlik qarzlari, kassadagi va hisob raqamlaridagi 

mablag‘lar, aksionerlik kapitali miqdori (ustav fondi), o‘z kapitali va 

h.k. lar asos qilib olinadi. 

[216]. Kreditga layoqatlilikni baholash korxonaning mol yetkazib 

beruvchilar, xaridorlar va banklar bilan o‘zaro munosabatlarni o‘rnatish-

lari uchun juda katta ahamiyatga ega. Zero, ijobiy kreditga layoqatlilik 

ko‘rsatkichiga ega bo‘lgan korxonalar hech qanday to‘siqlarsiz kredit 

olishlari va uning hisobidan tovar-moddiy boyliklarni sotib olishi, 

salmoqli mablag‘larni ishlab chiqarishni rivojlantirishga, oldindan 

olingan kreditlar bo‘yicha qarzlarni to‘lashga yo‘naltirishlari mumkin. 

Salbiy kreditga layoqatlilik ko‘rsatkichiga ega bo‘lgan korxonalar 

bankdan kredit olmasa-da, o‘z moliyaviy ahvolini yaxshilash, ishlab 

chiqarish, sotuv hajmini, o‘z mablag‘lari miqdorini, rentabellik 

ko‘rsatkichlarini oshirish bo‘yicha choralar ishlab chiqish lozimligi 

to‘g‘risida axborotga ega bo‘ladilar. 

Kreditga layoqatlilikni tahlil qilishda ma’lumotlarning har xil 

---

 

351

manbalaridan foydalaniladi: 

 

bevosita mijozlardan olingan materiallar; 

 

mijoz haqida bank arxivida mavjud bo‘lgan materiallar; 

 

mijoz bilan ish yuzasidan aloqada bo‘lgan shaxslar (uning mol 

yetkazib beruvchilari, kreditorlari, uning mijozlari, banklar va 

boshqalar) tomonidan berilgan ma’lumotlar; 

 

shaxsiy va davlat agentliklari va tashkilotlarining hisobotlari va 

materiallari (kreditga layoqatlilik haqidagi hisobotlari, investitsiya 

bo‘yicha ma’lumotlar va boshqalar). Ammo bunday tashkilotlar 

hozirgacha bizning amaliyotimizda yo‘q (Markaziy bank qoshidagi 

KAMP dan tashqari). 

Bank tomonidan o‘rganib chiqilgan materiallarni olgan kredit 

bo‘limining ekspertlari o‘z bank arxiviga murojaat qiladi. Agar mijoz 

oldin ham kredit olgan bo‘lsa, arxivda uning kechiktirib to‘langanligi va 

boshqa kamchiliklari haqidagi ma’lumotlar bo‘ladi. Undan tashqari, 

bank boshqa kredit tashkilotlari bilan aloqa o‘rnatib, ushbu qarzdor 

to‘g‘risida ma’lumot olishi mumkin. 

Kreditga layoqatlilikni baholashda quyidagi sifat jihatlarga ham 

e’tibor beriladi: 

 

qarz oluvchining reputatsiyasini o‘rganib chiqish; 

 

kredit maqsadini aniqlash; 

 

asosiy qarz va foizlarning qaysi manbalar hisobidan qoplanishini 

aniqlash; 

 

bank qisman o‘z bo‘yniga oladigan qarz oluvchining risklarini 

baholash. 

Qarz oluvchining reputatsiyasi (obro‘, shuhrat, dong‘i) sinchkovlik 

bilan tekshiriladi, bunda mijozning kredit tarixini o‘rganib chiqish juda 

muhimdir. Korxona rahbarining shaxsiy va ish bilan bog‘liq bo‘lgan 

xislatlariga katta e’tibor beriladi. 

[217]. AQShda potensial qarz oluvchining kreditga layoqatliligini 

aniqlash uchun, o‘z navbatida, kredit riskini minimallashtirish uchun, 

yuqorida ta’kidlab o‘tganimizdek, (277-betga qarang) 5 «C» nomli usul 

foydalaniladi. Bu usul quyidagi jihatlarga asoslanadi: 

 

mijozning reputatsiyasi (obro‘si, shuhrati va dong‘i) – customer