|
[158]. Chet el tajribalari iqtisodiyotimizning turli tarmoqlarida
lizingning turli shakllaridan foydalanish imkoniyatini yaratmoqda. Shu
jihatdan rivojlangan mamlakatlarda 70-yillarda paydo bo‘lgan lizing
operatsiyalarini qo‘llash tartiblari bilan tanishish o‘rinli bo‘ladi.
Masalan, Fransiyada lizing – murakkab moliyaviy operatsiya
jarayoni sifatida ko‘rilib, unda maxsus lizing firmasi (ijara beruvchi)
buyurtmachining (ijarachining) talabi va ehtiyoji uchun ishlab chiqa-
ruvchidan zarur bo‘lgan uskunalarni sotib olib, uni ijarachiga ma’lum
vaqtga va ma’lum ijara haqiga beradi.
AQShda lizingga tadbirkorlik faoliyati sifatida qaralib, unda
buyurtmachi ehtiyoji uchun mulkdan vaqtincha foydalanish huquqi
mulkdordan ijarachiga beriladi va uning natijasida lizing firmasi ma’lum
256
darajada daromad oladi. Lizing natijasida hech qanday narsa ishlab
chiqarilmaydi va hech narsa sotilmaydi. Faqat ishlab chiqarish
vositasidan foydalanish huquqi vaqtincha bir yuridik shaxsdan ikkinchi
yuridik shaxsga o‘tkaziladi.
1990-yil oxirlarida jahon bo‘yicha lizing operatsiyalari hajmi 1 trln.
AQSh dollariga teng bo‘lgan. Lizing firmalari 70-yillarda paydo bo‘lib,
hozirgi paytda bunday faoliyat bilan Angliyada 1,5 ming, Germaniyada
2,5 ming firma shug‘ullanmoqda. 30 yillik kuzatish shuni
ko‘rsatmoqdaki, bozor iqtisodiyoti sharoitida lizing firmalarining sinishi
kamdan-kam uchraydigan hol.
AQShda barcha yirik firmalar qoshida lizing ishlari olib boriladi.
Kompaniyalar umumiy daromadining 25-30 foizini uskunalarni lizing
operatsiyalari orqali ijaraga berish sababli olmoqdalar. 1990-yilda
barcha lizing operatsiyalari bu mamlakatda 500 milliard dollarni tashkil
qilgan bo‘lsa, shundan 120 milliard dollari uskunalar hissasiga to‘g‘ri
keladi. Zero, g‘arb kompaniyalarining shiori: «vaqtdan, xomashyo va
materiallardan tashqari hamma narsani ijaraga berish mumkin».
Aviakompaniyalar foydalanayotgan samolyotlarning ham 43 foizi
ijaradagi samolyotlardir.
Lizing o‘rta va kichik firmalar uchun ham juda qulay. Ularning 60
foizi lizingdan foydalanishadi. AQShdagi 3,5 ming kichik firmalar
lizingga olingan uskunalarda ishlashadi. Ba’zi korxonalarning o‘z
ishchilari ham bo‘lmaydi. 1990-yilda kompaniyalarda 1,5 million
kishilar ijarada ishlagan bo‘lsa, 1995-yilga kelib ularning sonini 15
million kishiga yetkazish mo‘ljallangan. Bular odatda xizmatchilar,
haydovchilar, yuristlar, kadr xodimlar, buxgalterlar, o‘qituvchilar,
referentlar, tarjimonlar, tarbiyachilar va boshqalar.
Lizing kompaniyalari ijaraga aniq kishini emas, balki mutaxassisni,
masalan, buxgalterni beradi.
Yevropa mamlakatlarida bugungi kunda lizing operatsiyalari 250
milliard dollarni tashkil qiladi. Ularning barchasida lizing to‘g‘risida
maxsus qonunlar qabul qilingan.
Ijaraga berish muddatiga ko‘ra lizing:
renting (1 soatdan 1 oygacha, masalan, avtomobillar, samolyotlar
va hokazo);
xayring (1 oydan 1 yilgacha, masalan kompyuterlar);
odatdagi lizing (1 yildan oshiq, lekin uskuna yoki ijaradagi
buyum amortizatsiya muddatining 80 foizi qismigacha) turlarga
257
bo‘linadi.
Odamlar orasida “Amerikaliklarning barchasi shaxsiy kompyuter-
larga ega” degan fikr keng tarqalgan. Aslida esa 90 foiz kompyuterlar
ijaradadir. Mamlakatda lizing operatsiyasi natijasida xizmat tugaganidan
so‘ng uskuna ijarachiga sotilmaydi, agar xizmat muddati ichida 80 foiz
amortizatsiyasi hisoblangan bo‘lsa, u holda lizing uchun belgilangan
imtiyozlardan mahrum qilinadi.
Ilgari paytlarda korxonalar yangi sexlarni davlat ajratgan kapital
mablag‘lar hisobiga qurar edilar. Hozir esa bunday imkoniyat juda kam.
Albatta, kredit olish mumkin, lekin qisqa muddatli kreditlarni olish
qiyin, foiz stavkalari ancha yuqori. Bunday paytda lizingdan foydalanish
ijobiy natijalarga olib kelishi rivojlangan mamlakatlar amaliyotida ko‘p
sinalgan.
Qoldiq qiymat bo‘yicha ishlayotgan uskuna lizing kompaniyasiga
sotiladi, natijada yirik investitsiyaga ega bo‘ladi. Lizing kompaniya-
sining sharti – olingan pul mablag‘lari aniq ishlarga sarflanishi lozim.
Bu pullar hech kimga qaytarilmaydi, foizlar to‘lanmaydi, mulkka
bo‘lgan soliqdan ozod etiladi. Chunki uskunalar lizing kompaniyasining
mulkiga aylanadi. Biroq ishlab chiqarish jarayoni davom etaveradi,
asosiy fondlar esa korxonada qoladi, bir vaqtning o‘zida yangi sex
qurilishi ham olib borilaveradi. Korxona esa o‘sib borish tartibi
(shkalasi) bo‘yicha ijara haqi to‘lab boradi: birinchi yili eng oz, oxirgi
yili esa eng katta miqdorda.
Ammo lizing kompaniyalari hamma uskunalarni sotib olavermaydi.
Ularni loyihaning maqsadga muvofiqligi, foydali ekanligini ishontirish
lozim. Odatda, lizing kompaniyalari loyihani o‘rganish uchun mutaxas-
sislarni taklif qilishadi.
Lizing munosabatlarida ijarachining kafolati muhim hujjat
hisoblanadi. Kafolatsiz bozor iqtisodiyotida hech qanday oldi-sotdi va
boshqa ishlar amalga oshirilmaydi.
Rivojlangan mamlakatlarda lizing operatsiyalari bo‘yicha xarajatlar
umumiy kapital qo‘yilmalarning AQShda – 30%, Angliya, Fransiya,
Lizing kompaniyalarining 70-75 foizi banklar tomonidan tuzilib, muttasil na-
zorat qilib turiladi. Banklarning o‘zi lizing ishlarida to‘g‘ridan-to‘g‘ri kamdan-
kam hollarda qatnashadilar. 20 foiz lizing kompaniyalarini yirik ishlab
chiqaruvchilar tuzadi va qolgan 5 foizi mustaqil lizing kompaniyalaridir.
258
Shveytsiyada va Ispaniyada – 13-17% ni, Italiya va Gollandiyada – 12-
14% ni, Avstriya, Daniya va Norvegiyada – 8-10% ni tashkil etadi.
Yaponiyada lizing operatsiyalari bo‘yicha xarajatlarning yillik o‘sishi
25-30% ni tashkil etadi. AQSh da ishlab chiqarish vositalarining
kengaytirilishi va modernizatsiya uchun sarflanayotgan kapital qo‘yilma
xarajatlarining 1/4 qismi; vositalarning to‘la xarid qilish uchun emas,
balki ulardan vaqtinchalik foydalanishga sarflanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
