Yo. Abdullayev, T. Qoraliyev, sh. Toshmurodov, S. Abdullayeva

[233].  Amaliy    risk  darajasini  aniqlash uchun tijorat banklari 

yuqoridagi har bir omilni skoring tizimi bo‘yicha tegishli ballar bilan 

---

 

370

baholaydi (49-jadval). 

 

49-jadval. 

Amaliy tavakkalchilik (risk) mezonlari 

 

№ 

Amaliy tavakkalchilik mezonlari 

Ballar 

1 2 

3 

I. 

Molni yetkazib beruvchilar soni 

 

 

 

Uch kishidan ko‘p 

10 

 

 

Ikki kishi  

5 

 

 

Bir kishi 

1 

II.  Molni yetkazib beruvchilarning ishonchliligi 

 

 

 

Barcha yetkazib beruvchilar a’lo obro‘ga ega 

5 

 

 

Ko‘pchilik yetkazib beruvchilar amaliy hamkor sifatida 

ishonchli 

 

3 

 

 

Yetkazib beruvchilarning asosiy qismi ishonchli 

0 

III. Yukni 

tashish 

 

 

 

Shahar doirasidagina sug‘urta polisi mavjud, tashish turi 

tovarga mos 

 

10 

 

 

Yetkazib beruvchi iste’molchidan uzoq, sug‘urta polisi 

bor, tashish turi tovarga mos 

 

8 

 

 

Yetkazib beruvchi iste’molchidan uzoq, tashish natijasida 

tovarning biror qismi yo‘qotilishi va sifati pasayishi mumkin, 

sug‘urta polisi bor 

6 

 

 

Yetkazib beruvchi shahar doirasida, tashish turi yukka mos 

emas, sug‘urta polisi yo‘q va h.k. 

 

4 

IV.  Tovarni omborga joylash 

 

 

 

Qarz oluvchi o‘zining xususiy omboriga ega  

5 

 

 

Qarz oluvchi omborni ijaraga olgan 

3 

 

 

Qarz oluvchi omborga muhtoj, ammo amaliy riskni 

baholash chog‘ida u ombor yo‘q. 

 

0 

 

Har bir mezon bo‘yicha ballar qo‘yiladi va jamlanadi. Jamlangan 

ball qancha yuqori bo‘lsa, tavakkalchilik xavfi shuncha kam bo‘ladi va 

ko‘zlangan samaraga erishish uchun kelishuvni amalga oshirish ehtimoli 

oshadi. Bu esa qarz oluvchining o‘z qarz majburiyatlarini o‘z vaqtida 

uzish imkonini beradi. 

[234]. Kichik korxonalarning kreditga layoqatlilik darajasi ham 

xuddi o‘rta va yirik korxonalarning kreditga layoqatliligini baholashdek 

baholanadi.  

Bu yerda ham: 

 

kreditga layoqatlilikning moliyaviy koeffitsiyentlarini hisoblash; 

 

pul oqimining tahlili; 

---

 

371

 

amaliy tavakkalchilikni baholash amalga oshiriladi. 

Ammo kichik korxonalarda hisob-kitob holatining sustligi bank 

tomonidan moliyaviy koeffitsiyentlarni hisoblash va pul oqimini tahlil 

qilish usulini qiyinlashtiradi. Kichik korxonalarda aksariyat hollarda 

litsenziyaga ega bo‘lgan buxgalterlar kam uchraydi. Bundan tashqari, 

bankning bu mijozlarni audit qilish uchun sarflashi zarur bo‘lgan 

xarajatlarga mablag‘ ajratish imkoniyati yo‘q. Shu sababli bu toifadagi 

qarz oluvchilarni hisoboti auditorlik tasdig‘ini ololmaydi. 

Bunday xususiyatlar kichik korxonalarning kreditga layoqatliligini 

baholashda yuqoridagi an’anaviy baholash usullari (moliyaviy hisobot) 

ga asoslanish emas, balki mazkur bank xodimlari tomonidan o‘z 

mijozlari biznesini chuqur o‘rganishga asoslanadi. Bu esa bankning o‘z 

mijozlari bilan doimiy uchrashib turishlarini, ularning korxonalari bilan 

mustahkam aloqani o‘rnatishini taqozo etadi. 

Kichik korxona rahbari bilan yakkama-yakka suhbat asosida uning 

kreditga bo‘lgan ehtiyoji, maqsadi, manbayi va uning qaytarish muddati 

aniqlab olinadi. Shu jarayonda mijoz kreditlanayotgan g‘amlamasining 

muayyan muddatga borib kamayishini, kreditlanayotgan xarajatlar esa 

sotiladigan mahsulot tannarxiga to‘la o‘tkazilishini isbotlay olishi lozim. 

Kichik korxonalarning o‘ziga xos yana bir xususiyati shundaki, u 

yerda rahbar va ularning a’zolari bitta oiladan yoki qarindosh-

urug‘lardan iborat bo‘ladi. Shu sababli bank kapitali bank egasining 

shaxsiy kapitali bilan korxona kapitalidan shakllanadi. Bu xususiyat 

tufayli chet davlatlarda (xususan, AQShda): qarzni uzish korxona egasi 

tomonidan, aynan uning mablag‘i bilan kafolatlanadi. Bunda ham 

mijozning kreditga layoqatliligini baholashda korxonaning moliyaviy 

holati inobatga olinadi. Moliyaviy holat shaxsiy moliyaviy hisobot 

asosida aniqlanadi. 

Shaxsiy moliyaviy hisobot shakli jismoniy shaxsning aktiv va 

passividan tashkil topadi. Bunda joylashtirilgan aktivlar va ta’minlangan 

passivlar alohida ajratiladi.