Yo. Abdullayev, T. Qoraliyev, sh. Toshmurodov, S. Abdullayeva

 

Pul multiplikatori – bu pul bazasining bir pul birligiga ko‘payishi tufayli 

(kelib chiqqan) pul taklif qilishning o‘sishini ifodalaydigan koeffitsiyentdir.

 

---

 

70

–  ortiqcha zaxiralar darajasiga; 

– muddatli depozitlar bilan talab qilib olinadigan depozitlar o‘rtasidagi 

nisbatga; 

–  pul muomalasi darajasiga; 

–  pul multiplikatoriga ta’sir ko‘rsatadi. 

O‘zbekistonda 90-yillarning birinchi yarmida vujudga kelgan 

vaziyatni tahlil qilish, tijorat banklarining pul massasi ko‘payishiga 

ta’siri hali juda oz bo‘lganini ko‘rsatdi. 

Respublika tijorat banklari jalb qilinayotgan resurslarning aylanish 

tezligini yetarlicha ta’minlashadi. Bu hol pul multiplikatori qiymatining 

pastligi bilan tasdiqlanadi, u: 

1994-yil boshidan to iyuligacha: m = 1,4 ga; 

2001-yilning noyabrigacha: m = 1,7 ga; 

1995-yilda pul multiplikatori: m = 1,5 doirasidan chiqmadi. 

Bunday past multiplikatsiya samarasi ma’lum darajada kreditning 

yuqori darajasi, kreditlarning qaytib kelishining sustligi, aholining naqd 

pulni afzal ko‘rishi bilan izohlanadi. Bu hol mazkur davrda muomala-

dagi pul massasining Markaziy bank tomonidan vujudga keltirilganidan 

(ya’ni emissiya qilinganidan) dalolat beradi. 

Pul multiplikatori konsepsiyasi pul bazasining qudratli kuchga ega 

pul ekaniga qat’iy ishontiradi. Pul bazasi (PB) bilan pul massasi (M) 

o‘rtasidagi multiplikatsiya aloqasi Markaziy bankning pul massasini 

taklif qilish jarayoniga qay tarzda maqsadga muvofiq ta’sir ko‘rsatishi 

mumkinligini tushunishga sharoit yaratadi. 

Markaziy bank pul bazasini aniqlovchi asosiy tashkilotlardan 

biridir. Shu bilan birga, u ma’lum maqsadlarga muvofiq pul bazasining 

miqdori yoki multiplikatorning miqdoriga yoxud birga olingan ikkala 

ko‘rsatkichga ta’sir etishi mumkin. 

 Ayni vaqtda bozor iqtisodiyotida Markaziy bank pul bazasining 

miqdorini to‘liq nazorat qila olmaydi va boshqara olmaydi. Tijorat 

banklarining (Markaziy bankdan kredit olish), davlatning (ijtimoiy siyo-

sat, tovon to‘lash, soliq siyosati) va aholining (pullarning kirib kelishi va 

chet elga chiqib ketishi), xatti-harakatlari pul bazasining o‘zgarishi 

ustidan to‘liq nazorat o‘rnatishda ma’lum qiyinchiliklarni tug‘diradi. 

Multiplikator xususida ham shuni aytish zarurki, naqd pullar 

koeffitsiyentlari, ortiqcha zaxira me’yorlari va boshqa tarkibiy qismlar 

aholi hamda tijorat banklarining psixologiyasi bilan xatti-harakatlari 

ta’sirida o‘zgarib turadi: pul multiplikatorining miqdori banklarning 

---

 

71

(zaxira me’yorlari orqali), shuningdek, bankdan tashqari soha harakatiga 

(naqd pullar va koeffitsiyentlari orqali) bog‘liq. 

[50]. Pul-kredit siyosati iqtisodiy pasayish davrida xarajatlarni 

rag‘batlantirish uchun pul taklif qilishning ko‘payishiga, inflatsiya 

davrida esa, aksincha, xarajatlarni cheklash uchun pul taklif qilishning 

cheklanishiga olib kelishi zarur. Buni quyidagicha ifodalash mumkin: 

 

 

Iqtisodiy 

pasayish davri   

Xarajatlarning 

rag‘batlantirilishi 

talab qilinadi 

 

Natijada pul taklifi 

ko‘payadi 

Inflatsiya 

davrida 

 

Xarajatlar cheklanadi 

 

Natijada pul taklifi 

kamayadi 

 

Konyunktura jonlangan, ish bilan bandlik va ishlab chiqarish 

hajmlari o‘sgan sharoitda pulga talab oshishi munosabati bilan Markaziy 

bank «arzon pullar» siyosatini yoki pul-kredit siyosatida ekspansiyani 

qo‘llaydi. 

 

Pulga talabning oshishi 

 

“Arzon pullar”  

yoki 

 

ekspansiya siyosatini yuritishga 

olib keladi 

 

Bunda odatda: 

– kreditlash ko‘lami kengayadi; 

– muomaladagi pul miqdorining o‘sishi ustidan nazorat susayadi; 

– soliq stavkalari qisqaradi; 

– foiz stavkalari darajasi pasayadi. 

Pul taklif qilishning ko‘payishi uchun Markaziy bank tijorat 

banklaridagi ortiqcha zaxiralarning o‘sishi haqida qayg‘urishi kerak. 

Bunday holda qanday aniq chora-tadbirlar ko‘rilmog‘i kerak?