Yo. Abdullayev, T. Qoraliyev, sh. Toshmurodov, S. Abdullayeva

3. Ssuda kunlarining haqiqiy sonini taxminiy olgan holdagi 

foizlarni qo‘llash usuli. 

Bunda ssuda kunlari taxminan olinib 360 kun deb qabul qilinadi. 

Odatda, kunlarning aniq soni taxminiyga qaraganda ko‘proq bo‘lishi 

mumkin, shu sababli aniq kunlar soni bilan qo‘shilgan foizlar 

taxminiyga qaraganda ko‘proq bo‘ladi deb hisoblanadi. Bizning 

misolimizda ssuda kunlarining taxminiy soni 257 kunga teng deb 

olingan. Shuni hisobga olgan holda: 

 

S

3 

= 100000 · (1 + 0,09 · 257 : 360 ) = 106424 so‘m.

 

 

---

 

462

Qo‘llangan usullardan ikkinchi usul, ya’ni ssuda kunlarining 

haqiqiy sonini aniq hisobga olgan holdagi oddiy foizlarni qo‘shish usuli 

boshqa usullarga nisbatan bankka ko‘proq foyda keltirar ekan. 

[296]. 

Real foiz stavkasini aniqlash bevosita inflatsiya darajasini 

aniqlash bilan bog‘liq. Tasodifiy yoki tez inflatsiya sur’atlari sharoiti pul 

mablag‘larini qarzga oluvchilar uchun qulay hisoblanib, ular keyinchalik 

qarzlarini qadrsizlangan pul bilan qoplaydilar. Kreditorlar esa 

narxlarning to‘xtovsiz o‘sishi sharoitida yutqazadilar. 

Masalan, bank qarz oluvchiga bir yil muddatga 1200 ming so‘mni 

120 foiz bilan murakkab foiz asosida berdi. Agar inflatsiya yil davomida 

140 foizni tashkil etsa, pulning xarid qobiliyatini topish lozim bo‘lsin. 

Buning uchun quyidagi formuladan foydalanish mumkin: 

 

( )

(

)

n

n

y

i

P

S

+

+

=

1

1

 

 

Bu yerda: 

S – inflatsiyani hisobga olib qo‘shilgan summa; 

n – kredit muddati, yilda; 

i – foiz stavkasi; 

p – boshlang‘ich summa; 

y – inflatsiya darajasi; 

(1 + y) – inflatsiya indeksi. 

Bizning misolimizda: 

 

                                         

(

)

(

)

m.

so'

 

ming

 

1100

4

,

1

1

2

,

1

1

 

1200

=

+

+

=

S

 

 

Demak, 1200 ming so‘m pulning xarid qobiliyati bir yildan so‘ng 

1100 so‘mga pasayadi. Pulning qadrsizlanishi qarz oluvchiga 100 ming 

so‘mlik samara keltiradi. 

Agar kredit muddati bir yil bo‘lib, inflatsiya sur’atlari aniq bo‘lsa, u 

holda kreditning foiz stavkasi quyidagicha aniqlanadi: 

 

i

(y)

 = i + y + i · y 

 

Qoplanishi lozim bo‘lgan summa oddiy foizni hisoblash usulida 

quyidagicha aniqlanadi: 

 

 

Agar yillik inflatsiya sur’atlari aniq bo‘lib, u yil davomida 

[

]

)

(

 

 

1

 

y

i

n

P

S

⋅

+

=

 

---

 

463

mutanosib o‘zgarsa, bir yilgacha muddatga berilgan kreditlarning foiz 

stavkasi quyidagicha aniqlanadi: 

 

i

(y)

 = i + y + r : n 

·

 i 

·

 y

   

 

Masalan, 25 mln. so‘mlik qarz 90 kunga berilgan bo‘lsin. Kuti-

layotgan inflatsiya 130 %. Agar kredit operatsiyasining daromadlilik 

darajasi 110 % ni tashkil etishi lozim bo‘lib, bir yil 360 kun deb olinsa, 

qarz berishdagi oddiy foiz stavkasining qaytarilishi lozim bo‘lgan 

summa qanchaga teng? 

Buni, ya’ni foiz stavkasini quyidagicha aniqlaymiz: 

 

i(y) = 1,1 + 1,3 + 90 : 360 · 1,1 · 1,3 = 2,7575 yoki 275,7 %. 

 

Inflatsiyani hisobga olgan holda qaytariladigan summa: 

 

S = 25 000 000 (1 + 90 : 360 · 2,7575) = 42 234 375 so‘mni tashkil 

etadi. 

Foiz stavkasini belgilashda foiz oluvchining talab-ehtiyojlari 

hisobga olinishi lozim. Agar inflatsiya sur’atlari yiliga 700-800 foizni 

tashkil etib, tijorat banklari kredit uchun foiz stavkasini shu yoki undan 

ortiq darajada belgilasa, bu kreditni olishga talabgorlar chiqmaydi. 

Shuning uchun ham, kredit uchun foizlarni belgilashda mijozlarning 

imkoniyatlari va talablari hisobga olinishi lozim. 

[297]. 

Iste’mol kreditlari bank uchun eng daromadli kreditlardan 

hisoblanib, ularga o‘rnatiladigan foiz stavkalari jalb qilingan mab-

lag‘larga belgilanadigan foiz stavkalaridan ancha yuqori bo‘ladi. Agar 

jalb qilingan mablag‘larning foiz stavkasi ko‘tarilib ketsa, bank uchun 

iste’mol kreditlariga o‘rnatiladigan foiz stavkasi o‘z kuchini yo‘qotish 

riskini vujudga keltirishi mumkin. 

Iste’mol kreditlariga quyidagilar eng yuqori foiz stavkasining 

o‘rnatilishiga sabab bo‘ladi: 

 

Iste’mol kreditlari juda riskli va bank uchun qimmatga 

tushadigan qo‘yilmalardan hisoblanadi. 

 

Iste’mol kreditlari mamlakatdagi iqtisodiy o‘zgarishlarga ham 

bog‘liqdir. Iqtisodiyotning rivojlanishi iste’mol kreditlari hajmining 

oshish omili bo‘lsa, uning tanazzulga yuz tutishi yoki rivojlanishining 

sekinlashishi iste’mol kreditlari hajmining keskin qisqarib ketishiga olib 

keladi. Chunki jismoniy shaxslar o‘zlarining kelajagiga umidsizlik bilan 

qaraydilar. Bu hol ayniqsa ishsizlik ko‘payganda yaqqol seziladi va 

bankdan qarz olish hajmi keskin kamayadi. 

---

 

464

 

Iste’mol kreditini olish uchun bankka murojaat qilgan mijozlar 

kreditning oylik to‘lovlarini muntazam ravishda to‘lab borishlari 

mumkin. Lekin foiz stavkasiga kelganda, u oylik to‘lovlar bilan birga 

to‘lanib borsa ham mijozlarga xush kelmaydi. 

 

Iste’mol kreditidan foydalanish asosan bilimlari darajasi va 

ularning daromadlari darajasiga bog‘liq. Serdaromad kishilar iste’mol 

kreditidan ko‘proq foydalanadilar. Shuningdek, oila boshlig‘ining yoki 

oila boquvchisining bilim va ma’lumot darajasi yuqori bo‘lsa, bunday 

kishilar ham iste’mol kreditidan ko‘proq foydalanadilar. Ular iste’mol 

kreditini ko‘zda tutilgan maqsadlarga erishish omili deb hisoblaydilar. 

[298]. 

Foiz darajasi unga ta’sir etuvchi omillar tufayli o‘zgarib 

turadi. Ulardan asosiylari quyidagilar (61-jadval).