Yo. Abdullayev, T. Qoraliyev, sh. Toshmurodov, S. Abdullayeva

qimmatli qog‘ozlarga investitsiyalash

 turli xil 

qimmatli qog‘ozlar: 

 

oddiy va imtiyozli aksiyalar; 

 

obligatsiyalar; 

 

davlat qarzdorlik majburiyatlari; 

 

depozit sertifikatlari; 

 

veksel va boshqalarga mablag‘larni qo‘yish orqali amalga oshi-

riladi. 

Alohida olingan davlatlarda bank tizimining rivojlanishi va banklar 

o‘tkazadigan operatsiyalarning turlari va ko‘lamiga qarab ularning 

investitsion faoliyati turli yo‘nalishlarga qaratilgan bo‘lishi va shu 

operatsiyalar turlari bo‘yicha olinadigan daromad salmog‘i ham turli 

bo‘lishi mumkin.  

Masalan, Amerika banklari amaliyotida davlatning qisqa muddatli 

qarz majburiyatlarini ifodalovchi qimmatli qog‘ozlarga investitsiya 

qilish odatda kam daromad keltiradi, ammo ular yuqori likvidlikka ega 

va ular bo‘yicha to‘lanmaslik riski nolga teng bo‘lib, bozor stavkasining 

---

 

264

o‘zgarish riski ham kichik bo‘lgan qimmatli qog‘ozlar hisoblanadi. 

Uzoq muddatli qimmatli qog‘ozlar yuqori daromad keltiradi, 

shuning uchun banklar ularni muddati tugaguncha saqlashadi. Banklar 

o‘z mablag‘larini munitsipalitetlarning qimmatli qog‘ozlariga ham 

qo‘yishadi, chunki ular bo‘yicha to‘lanadigan foiz soliqqa tortilmaydi. 

O‘z likvidligini ta’minlash maqsadida banklar uncha katta 

bo‘lmagan summani boshqa qimmatli qog‘ozlar: 

 

bank akseptlari; 

 

qimmatli qog‘ozlar bozoridagi tijorat qog‘ozlari; 

 

brokerlik ssudalar; 

 

tovar-kredit korporatsiyalari sertifikatlariga qo‘yishadi. 

Daromadlilikni ta’minlash maqsadida, lekin likvidligini xavf ostiga 

qo‘ygan holda banklar o‘z mablag‘larini ba’zi bir hukumat muassasalari 

obligatsiyalari va korporatsiyalarning birinchi darajali obligatsiyalariga 

investitsiya qiladilar. Rivojlangan mamlakatlarda tijorat banklarning 

investitsion faoliyati daromad keltirishi nuqtayi nazaridan bank 

daromadi tarkibida keyingi ikkinchi manba hisoblanadi. 

[161]. 

O‘zbekiston Respublikasi hududida qimmatli qog‘ozlar 

chiqarilishiga va muomalada bo‘lishiga yo‘l qo‘yiladi. Davlat ro‘y-

xatidan o‘tkazilmagan qimmatli qog‘ozlarni chiqarish amaldagi 

qonunlarga ko‘ra noqonuniy hisoblanadi. Tijorat banklari quyidagi 

turdagi qimmatli qog‘ozlarni chiqarishlari mumkin: 

 

ustav kapitalini shakllantirish maqsadida chiqariladigan aksiyalar; 

 

o‘z qarz majburiyatlari: obligatsiyalar, depozit va omonat 

sertifikatlari;  

 

qo‘shimcha zayom mablag‘larini jalb qilish maqsadida chiqa-

riladigan veksellar. 

Barcha chiqariladigan qimmatli qog‘ozlar ularning miqdori 

investorlar sonidan qat’iy nazar Markaziy bank qaydnomasidan 

o‘tkazilishi shart. Tijorat banki chiqargan aksiyalar 35 yoki undan ortiq 

foizning yoxud 50 foizdan ortiq aksiyadorlar ovozini ta’minlovchi 

aksiyalarning bir shaxs tomonidan yoki bir-birining mol-mulkini nazorat 

qiluvchi shaxslar guruhi tomonidan sotib olinishi O‘zbekiston Res-

publikasining monopoliyaga qarshi siyosatini amalga oshiruvchi vako-

latli organi subyektlarning bir-birlari mol-mulkini nazorat qiluvchilar 

deb e’tirof etilishi tartibi va qoidalarni belgilab qo‘yadi. 

Aksiyalarni chiqarish tartibi qimmatli qog‘ozlarni emissiya qilinishi 

qayd qilish tartibiga bog‘liq bo‘ladi. Agar qimmatli qog‘ozlarni 

---

 

265

chiqarish bo‘yicha emissiya prospekti qayd (registratsiya) qilinmaydigan 

bo‘lsa, u holda aksiyani chiqarish quyidagi tadbirlarni o‘z ichiga oladi: 

 

emitent tomonidan aksiyani chiqarish to‘g‘risida qarorni qabul 

qilish; 

 

qimmatli qog‘ozlarni chiqarilishini qayd qilish; 

 

qimmatli qog‘ozlarni qayd qilish; 

 

chiqarilgan qimmatli qog‘ozlar yakunini qayd qilish. 

Agar qimmatli qog‘ozlarni chiqarish bo‘yicha emissiya prospekti 

qayd qilinadigan bo‘lsa, u holda aksiyani chiqarish quyidagi tadbirlarni 

o‘z ichiga oladi: 

 

emitent tomonidan aksiyani chiqarish to‘g‘risida qarorni qabul 

qilish; 

 

emissiya prospektini tayyorlash; 

 

emissiya prospekti va chiqarilgan qimmatli qog‘ozlarni qayd 

(registratsiya) qilish; 

 

emissiya prospektini chop etish va qimmatli qog‘ozlarni chiqarish 

haqida ommaviy-axborot vositalari bilan e’lon qilish; 

 

qimmatli qog‘ozlarni sotish; 

 

chiqarilgan qimmatli qog‘ozlar yakunini qayd qilish; 

 

chiqarilgan qimmatli qog‘ozlar yakunini chop etish. 

Qimmatli qog‘ozlar chiqarish bo‘yicha qarorni amaldagi qonun-

chilik bilan kafolatlangan bank boshqaruv organlari qabul qiladi. Emis-

siya prospektini bank boshqaruvi tayyorlaydi. Boshqaruv raisi va bosh 

buxgalter imzo qo‘yadi. Tikilib, sahifalar raqamlanadi va bank muhri 

bilan muhrlanadi. Bu prospekt xolis auditorlik firmasi tomonidan 

ma’qullanishi shart. Emissiya prospekti quyidagilarni yoritishi kerak: 

a) emissiya to‘g‘risida asosiy ma’lumotlarni; 

b) emitentning moliyaviy holati to‘g‘risida ma’lumotlarni; 

v) kelajakda chiqarilishi ko‘zda tutilgan qimmatli qog‘ozlar 

haqidagi ma’lumotlarni.  

Aksiya chiqaruvchi bank so‘nggi uch yil davomida yoxud tashkil 

topganiga uch yil to‘lmagan vaqt davomida zararsiz ishlayotgan bo‘lishi 

kerak. Yangi tashkil topgan bank bo‘lsa, u holda eng kamida mazkur 

moliyaviy yilda rentabelli bo‘lishi shart. 

[162]. 

Banklar quyidagi shartlar bajarilgan hollarda qimmatli 

qog‘ozlarga qo‘yilmalarni amalga oshirishlari mumkin: 

a) bankning bir korxona ustav kapitaliga, shuningdek, ushbu kor-

xonaning boshqa qimmatli qog‘ozlariga qo‘yilmasining miqdori bi-

---

 

266

rinchi darajali bank regulyativ kapitalining 15 foizidan oshmasligi kerak. 

Ushbu me’yor bir emitentning ham «investitsiyalar» hisobvaraqlari, ham 

«qimmatli qog‘ozlar oldi-sotdisi» hisobvaraqlari bo‘yicha nodavlat 

qimmatli qog‘ozlariga qilingan bank qo‘yilmalarini hisobga olgan holda 

hisoblab chiqiladi; 

b) bankning barcha emitentlar ustav kapitaliga va boshqa qimmatli 

qog‘ozlariga qilgan investitsiyalari miqdori birinchi darajali bank 

regulyativ kapitalining 15 foizidan oshmasligi kerak; 

v) oldi-sotdi uchun nodavlat qimmatli qog‘ozlariga qilingan bank 

qo‘yilmasi miqdori birinchi darajali bank regulyativ kapitalining 25 

foizidan oshmasligi kerak. 

Shuni ta’kidlash lozimki, bank istalgan korxona (moliyaviy insti-

tutlardan tashqari) ustav kapitalining 20 foizidan ortig‘iga to‘g‘ridan-

to‘g‘ri yoki bilvosita (sho‘ba korxonalari orqali) egalik qilishi mumkin 

emas. 

Agar emitent faoliyati yoki amaldagi yoxud rejalashtirilayotgan 

bank investitsiyalari miqdori omonatchilar, kreditorlar va aksiyadorlar 

manfaatlariga ziyon yetkazishi mumkinligi yoki investitsiyalarni 

boshqarishda bank tajribasi yetarli emasligi aniqlansa, Markaziy bank 

istalgan emitent qimmatli qog‘ozlariga bank tomonidan kiritiladigan 

investitsiyalar miqdoriga qo‘shimcha cheklovlar belgilash huquqiga ega. 

Garov huquqlarini amalga oshirish natijasida qimmatli qog‘ozlar 

olingan hollarda bank bir oy muddat ichida olingan qimmatli qog‘oz-

larni sotishi shart. Agar qimmatli qog‘ozlar ko‘rsatilgan muddatda 

sotilmasa, ular «qimmatli qog‘ozlar oldi-sotdisi» yoki «investitsiyalar» 

hisobvaraqlariga o‘tkaziladi. 

[163]. 

Qimmatli qog‘ozlar bilan operatsiyalarni amalga oshiruvchi 

banklar zarur monitoring va operatsiyalarni amalga oshirilishi ustidan 

nazoratni ta’minlovchi adekvat axborotni bank rahbariyatiga taqdim 

etish uchun keng qamrovli boshqaruv axborot tizimiga ega bo‘lishini 

taqozo etadi. 

Shu o‘rinda shuni aytish lozimki, qimmatli qog‘ozlar portfeli 

bo‘yicha ichki hisobotlar: 

 

qimmatli qog‘ozlar turlari va ko‘rinishlari bo‘yicha bo‘linishini; 

 

sifat reytingi, nominal va bozor qiymatini; 

 

xarid (sotish) sanasini; 

 

foiz stavkalarini; 

 

imtiyozlarini; 

---

 

267

 

olingan dividend foizlarini; 

 

oldi-sotdi bitimlari bo‘yicha foydani o‘z ichiga oladi. 

Bankning turli bo‘limlari o‘rtasida majburiyatlarning keraklicha 

taqsimlanishi, qarorlar qabul qilish hamda bitimlar turi va hajmiga doir 

cheklovlar belgilash bo‘yicha vakolatlarning taqsimlanishi, shuningdek, 

suiiste’molchiliklarning oldini olish uchun banklar tegishli ichki 

nazoratni amalga oshiradi. Bunday ichki nazorat quyidagilarni o‘z ichiga 

oladi: 

 

 oldi-sotdi arizalarini qabul qiluvchi yoki qayta ishlovchi shaxslar 

buxgalteriya operatsiyalarini amalga oshirmasligi, pul mablag‘lari, 

tasdiqnomalarni olmasligi yoki buxgalterlik o‘tkazmalarini taqqosla-

masligi lozim; 

 

 buxgalterlik operatsiyalarini tayyorlash va amalga oshirish uchun 

mas’ul bo‘lgan shaxslar oldi-sotdi arizalarini qabul qilmasliklari yoki 

tasdiqlash maqsadida bitim natijalarini taqqoslamasliklari zarur; 

 

 barcha operatsiyalar hujjatlar bilan tasdiqlangan hamda birlam-

chi hujjatlar va buxgalterlik yozuvlari bilan taqqoslangan bo‘lishi lozim; 

 

 hisobvaraqlardagi qoldiqlar, kliring to‘lovlar, bitimlar yoki 

buxgalterlik o‘tkazmalariga jalb etilmagan xodimlar tomonidan mun-

tazam ravishda taqqoslanishi va auditorlik tekshiruvlaridan o‘tkazilishi 

kerak. 

Agar bank brokerlik operatsiyalarini bajarsa, u har bir mijoz uchun 

hisob varaqlar ochishi va mijozning qimmatli qog‘ozlari bilan ba-

jariladigan barcha operatsiyalari bo‘yicha qimmatli qog‘ozlarning tur-

lari, operatsiyalar sanasi, sotilgan (sotib olingan) qimmatli qog‘ozlar 

narxi va soni ko‘rsatilgan holda yozuvlarni olib borishi kerak. 

Qimmatli qog‘ozlar bilan ishlashni tashkil etishda qimmatli 

qog‘ozlar emitent anketasining namunaviy shakli va moliyaviy ahvoli 

quyidagicha bo‘ladi: