Yil O’zbekiston respublikasi qishloq va suv xo’jaligi vazirligi samarqand qishloq xo’jaligi instituti

O’ZGARUVCHAN TOK ZANJIRINI O’RGANISH


Mashg’ulotning maqsadi: o`zgaruvchan tok zanjirini yig`ish va unda bo`ladigan hodisalar bilan tanishish, o`zgaruvchan tokning xossalari bilan tanishish.
Ish rejasi:
1. Ishni bajarish qurilmasini yig`ish
2. O`zgaruvchan tok zanjiri bilan tanishish.
3. O`zgaruvchan tokning xalq xo`jaligidagi ahamiyatini o`rganish.
Kerakli asbob va materiallar: Induktiv g’altak, kondensator, reostat, ampermetr, voltmetr.
Ishning qisqacha nazariyasi
Sinusoidal qonun bo’yicha o’zgaruvchi EYuK (elektr yurituvchi kuch) ta’sirida paydo bo’ladigan elektr toki o’zgaruvchan tok deb ataladi, Mohiyati jixatidan bu elektr zanjiridagi tokning majburiy tebranishlaridir, shuning uchun ularga mexanikaviy tebranish sistimalaridagi majburiy tebranishlarni analiz qilishda kiritilgan xamma fizikaviy tushunchalar to’g’ri keladi.
O’zgaruvchan tok zanjiri o’zgarmas tok zanjridan farq qiladi. Shuning uchun o’zgaruvchan tok zanjirlarini o’rganishda aktiv qarshilik sig’imi va induktiv qarshilik degan tushunchalar kiritiladi.
O’zgaruvchan tok zanjirlarini o’rganish faqat mustaqil fizikaviy prosess sifatidagina o’rganish uchun emas, balki tirik mavjudodlarning fiziologik xususiyatlarini xarakterlash va tirik organizmlarning (xususan qishloq xo’jaligi xayvonlarining) funksional, holatlari bilan bog’liq bo’lgan o’zgarishlarni aniqlash uchun xam katta ahamiyatga ega. Tirik organizmlarning elektr parametrlarini (elektr o’tkazuvchanligi) o’rganishda o’zgaruvchan tok zanjiriniig ahamiyati biologik, ob’yektlaar qarshiligini o’zgarmas tok bilan aniqlash qutblanuvchanlik borligi uchun ancha qiyinchiliklarga sabab bo’ladi. Undan tashqari, tirik organizmlardan o’zgarmas tokning o’tishi paytida ko’pincha xujayraning dezintegrasiyasi (strukturasining buzilishi) ro’y beradi.
Tirik organizmlarni o’rganishda o’zgaruvchan tok ishlatilishining muhim tomoni yana shundaki, organizm to’qimalari aktiv qarshilikdan tashqari yana elektr sig’imiga ham egadirlar.
Xujayralarning membranalari, unchalik bo’lmasa xam, dielektriklardir, to’qimalar orasidagi suyuqlik va xujayraning protoplazmasi esa yodli o’tkazugchanlikka ega, natijada mikroskopik kondensatorlar dielektrik qatlami bilan bog’liq ikkita o’tkazgich paydo bo’ladi.
Biologik sistemalarda sig’imi elementlarning borligi o’zgaruvchan tok kuchlanishli va tok kuchi orasida fazalar siljishi borligi bilan xam tasdiqlanadi. Biologik sistemalar uchun fazalar siljishining katta qiymatga ega bo’lishligi xarakterlidir. Bu biologik ob’yektlarda sig’imi qarshilik qiyosan katta ekanligini ko’rsatadi.
Quyida 1000 Gs chastotada ayrim biologik ob’yektlar uchun olingan fazalar siljishi keltirilgan:
Odam terisi……………………………………………………….……50⁰
qurbaqa terisi……………………………………………………..……50⁰
qurbaqa nervi…………………………………………………..………50⁰
quyon muskuli…………………………………………………………50⁰
Tirik ob’yektlarning umumiy qarshiligi impodens deb ataladi. Elektrotexnikada impodens deganda aktiv, sig’imiy va induktiv qarshliklar yig’indisi tushuniladi. Biologik ob’yektlarda induktivlik g’altagiga o’xshash sistemalar bo’lmaganligi uchun organizm to’qimalari impodensi faqat aktiv va sig’imiy qarshiliklardan iborat bo’ladi.
Organizm to’qimalari ipodensining ular fiziologik holati bilan bog’liq bo’lishligi, odam va xayvonlar organizmi elektr qarshiligini aniqlash metodini klinik praktikada diagnostika maqsadida ishlatish imkonini beradi.
Yuqorida aytilganlardan qishloq xo’jaligi o’quv yurtlarida o’zgaruvchan tok zanjirini o’rganishning axamiiyati kelib chiqadi. Bu ishning vazifasi o’zgaruvchan tok zanjirining impodensini, xamda sig’imiy va induktiv qarshiligini aniqlashdan iborat. Qarshilikdan iborat bo’lgan zanjirga o’zgaruvchan-kuchlanish
(1)
berilganda (bunda U₀ - kuchlanish amplidudasi-_{ } siklik chastota), unda kattaligi vaqtning shu momenti uchun Om qonuni bo’yicha aniqlanadigan o’zgaruvchan tok
(2)
paydo bo’ladi. Bunda J₀ tok kuchining amplitudasi. Agar zanjirda R₀ - qarshlikdan tashqari o’zinduksiya koefiisiyenti L bilan xarakterlanuvchi induktivlik ham bo’lsa, o’sha kuchlanish ta’sirida kuchi
(3)
bo’lgan tok paydo bo’ladi , bunda (4)
tok va kuchlanish orasidagi faza siljishi esa quyidagi formula bilan aniqlanadi:
(1) va (3) tenglamalarni taqqosladan, tok faza jixatidan kuchlanishdan orqada qolishini kurish mumkin. kattalik qarshilik deb aytiladi, chunki (4) formulada Om qonunidagi oddiy qarshilik rolini o’ynaydi._{ } kattalik esa induktiv qarshilik deb ataladi.
Agar o’zgaruvchan tok zanjiriga induktivlik g’altagi o’rniga C sig’im ulangan bo’lsa, tok kuchi quyidagi formula balan aniqlanadi

Bunda
(6)
 (7)
Bu holda tok faza jixatidan kuchlanishdan oldinda bo’ladi. Qarshilik

ga teng,  kattalik esa sig’imiy qarshilik dab ataladi. Nihoyat, agar zanjirga ketma-ket qilib R₀,L va C lar ulangan bo’lsa, bunday zanjirda hosil bo’ladigan tok
_
bo’ladi. Bunda
(8)
Bunda to’liq qarshilik (impedans) quyidagiga teng

(8) ifoda o’zgaruvchan tok uchun Om qonuni deb ataladi,(2), (4) , (6) va (8) formulalarga tok va kuchlanishlarining maksimal qiymatlari J₀ va U₀ kiradi.
Asboblar o’lchovchi tokning va kuchlanishining effektiv qiymatlari bilan quyidagicha bog’langan va ularning maksimal qiymatlari bilan quyidagicha bog’langan.
;
Yuqorida ko’rsatilgan formulalarga bo’larni qo’ysak, quyidagilarga ega bo’lamiz:
(9)
(10)
R₀ qarshilikdan tok o’tishi paytida Joul-Lens qonuni bo’yicha dQ=J²Rdt issiqlik ajralib chiqadi. Bu formulalarning xammasida R₀ deb zanjirning kuchlanish o’lchanayotgan uchlari orasidagi butun aktiv qarshiligi (shu jumladan, induktivlik g’altagining aktiv qarshiligini xam) tushunish karak. Agar kuchlanish g’altak uchlarida o’lchanayotgan bo’lsa, faqat g’altakning qarshiligi bo’ladi. Shuning uchun R₀ qarshilik aktiv qarshilik deb ataladi. Reaktiv qarshilik deb ataluvchi sig’imiy va induktivlik qarshiliklarida issiqlik ajralib chiqmaydi, faqat tok manbaining elektr energiyasi kondensatorda elektr maydon energiyasiga va induktivlik g’altagida magnit maydon energiyasiga aylanadi. Ishni bajarishda _{ } ni bilish kerak. Tok shaxar tarmoridan olinganligi uchun dir. Demak,