Yetkazib berish zanjirini boshqarish

6.3. Bitim logistik xarajatlari 
 
Yuqorida obyekt logistizatsiya xarajatlarining xarajatlar hisobi 
maqsadida turli shakllar ko‘rib chiqildi. Asosiy e’tiborni xarajatlar 
kategoriyasiga qaratish lozim, qaysiki bevosita qaror qabul qilish, nazorat 
va boshqarish, foyda hisobi va kalkulyatsiyaga ta’sir qiladi - bitim 
xarajlari. Logistik xarajatlarni qoplaydigan asosiy omil bu sarf. Tayyorlov 
- ombor, taqsimlov - sotuv va ishlab chiqarish sarflari tarkibiga bitim 
shartlari bo‘yicha kelishuvlar olib borish, uni rasmiylashtirish, potensial 
sotuvchi va xaridorlar haqida axborot yig‘ish, yuridik huquqlarni himoya 
qilish bilan bog‘liq xarajatlar kiradi. Logistik tizim ichi va tashqarisida 
amalga oshiriladigan operatsiyalardan farqli joyi bunda egalik huquqi bir 
kishidan ikkinchi kishiga o‘tishi va sug‘urta majburiyatining bir 
tashkilotdagi ikkinchi tashkilotga o‘tishi. Bosqich va operatsiyalarni 
amalga oshirish tovarga egalik huquqining ko‘chishi bitim xarajatlarini 
tashkil qiladi.
Bitim xarajatlari - bozor kelishuvlari paydo bo‘lish natijasi. 
Tromaksiya kategoriyasi keng qo‘llaniladi: har xil muddatli bitimlar 
xususiyatini ifodalaydi, qaysiki detalni rasmiylashtirishni talab qiladi. 
Bitim xarajatlari logistik tizimning sotish paytidagi tovarga egalik va 
uning o‘tish yoki sug‘urta majburiyatlarining o‘tishi bilan bog‘liq bo‘lgan 
ajralmas qisimdir.
Xarajatlarning birinchi kategoriyaga kuyidagi tegishli:
Axborot qidirish xarajatlari. Axborat qidirish xarajatlari tarkibiga 
potensial va hokazolar haqidagi axborat xarajatlari kiradi. Kelishuv olib 
borish xarajatlari, unga almashtirish shartlari, kelishuv turini tanlash 
xarajatlari kiradi. O‘lchov xarajatlari unga sifatli, sonli, xizmat xo‘jalik 
aniqlash xarajatlari kiradi. Shartnoma tuzish xarajatlari, yuridik va 
noqonuniy shartnomalar imzolash xarajatlari. Bu tavsif miqdoriy 
baholashning asosidir, keyinchilik boshqaruv xarajatlarini kamaytirish. 

---

152 
Yangi turdagi xarajatlarning ajratilishi logistik mutaxassislari uchun va 
agentlar uchun ham juda qulaydir. Bu to‘g‘ridan-to‘g‘ri firmalararo 
kelishmovchilik anglashilmovchilikni yo‘qotadi.
Xizmat darajasining ortishi bilan, tabiiyki xizmat uchun xarajatlar 
ko‘payadi, biroq uning o‘sishi muntazam ravishda bo‘lmaydi.
Sababi shundan iboratki, xizmat ko‘rsatuvchi subyekt, ya’ni xizmat 
qiluvchi shaxs birinchi navbatda eng kam xarajatlar bilan ishlovchilardan 
foydalanadi.
Birinchi misolni davom ettiraylik. Aytish kerakki, Pareto qoidasiga 
binoan, 20% ro‘yxatdagi tovarlar 80% foyda keltiradi. Binobarin, xarid 
qilinadigan qismlarning tezda sotiladigan 400 ta xillarini ro‘yxat qilingani 
ma’qul bo‘lardi. Biroq bozor bunday holatdan voz kechgan bo‘lib unaqa 
sotuvchini hurmat qilmagan bo‘lardi, chunki boshqa xildagi kerakli 
buyumlarni sotib olish uchun doimiy rad javobini olgan bo‘lardi. 
Raqobatbardosh bo‘lish uchun Tovar ro‘yxatini kengaytirish zarur bo‘ladi, 
hamda o‘rta holdagi keyinchalik kam talab qilinadigan tovarlar ham 
qo‘shiladi. Biroq o‘rtacha talabdagi tovarlarni saqlab turish tez sotiladigan 
tovarlarga nisbatan qimmatroq bo‘ladi. Kam talab qilinadigan tovarlarni 
saqlab turish xarajatlari undan ham qimmatroq bo‘ladi. Shunday qilib, 
tovarlar ro‘yxati ko‘paytirilib, ya’ni xizmat ko‘rsatish darajasi oshirilib, 
korxona shu bilan birgalikda uni saqlab turish bilan bog‘liq bo‘lgan 
xarajatlarni oshiradi. 34-chizmada xizmat ko‘rsatish xarajatlarining xizmat 
darajasining miqdoriga nisbatan o‘zgarishi ko‘rsatilgan.
To‘liq amalga oshirilgan talablar hissasini ikkita usul bilan oshirish 
mumkin:
1. Zaxiralar miqdorini oshirish bilan talabnomalar qabul qilish va 
tovar yetkazib berish tizimini o‘zgarishsiz qoldirish mumkin.
2. Talabnoma haqidagi axborotlarning tezkor harakat qilish tizimini 
yo‘lga qo‘yish bilan talab etilgan tovarni tez orada yetkazib berib, bunda 
zaxiralar miqdorini o‘zgarishsiz qoldirish mumkin. Xizmat ko‘rsatish 
darajasining birinchi yo‘li ekstensiv bo‘lib, xarajatlarning ortishini talab 
etadi, ya’ni zaxiralarni saqlash bilan bog‘liq xarajatlar ortib boradi. 
Ikkinchi yo‘l zaxiralarning ortishini talab etmaydi. Raqobatbardoshlik bu 
yerda axborotlar va moddiy vositalarning harakati bo‘yicha aniq Yetkazib 
berish hisobiga ortib boradi. 

---

153