Yer surilishi oqibatlari

3.9 Kuchli shamol, qurg‘oqchilikva uning oqibatlari
Kuchli shamol, qurg‘oqchilik ofatlari ham gidrometerologik favqu- 
lodda vaziyatlar turiga kirib, ulaming tabiat va jamiyatga salbiy ta’sirlari 
ortib bormoqda. Jumladan, 1970-yil 13-noyabrda Pokistonning sharqiy 
hududlarida bo‘lgan kuchli shamol oqibatida 10 mln. aholi talafot ko‘r- 
di. Shundan 500 ming kishi halok bo‘ldi va bedarak yo‘qoldi. Shunga 
ocxshash salbi oqibatlar 2002-yilda Rossiyada, 2003, 2004- yilda 
AQSHning bir qancha hududlarida kuzatilgan kuchli dovullar oqibatida 
ham ro’y bergan.
Kuchli shamol insonlar hayotiga va iqtisodiyot tarmog’iga jiddiy 
zarar yetkazadigan ofatdir. Bu ofat uzoq davom etuvchi va buzish 
kuchiga ega. Bu ofatning tezligi 30-90 m/s gayetadi. 0 ‘rta Osiyo minta- 
qalarida shamolning kuchi 40-60 m/s ga, 0 ‘zbekistonning Xovos, Beko- 
bod tumanlarida esa 50-60 m/s tashkil etadi. Kuchli shamolni paydo 
b o iishi, y a’ni atmosferada muvozanatning buzilishi natijasida havo oqi- 
mi juda katta tezlikda harakatlanib, ba’zi joylarda, u aylanma (voronka) 
harakatga kelib qoladi. Bunday ofat oqibatida odamlaming halok b o ii­
shi, inshootlaming buzilishi, ekinzorlaming payhon etilishi, elektr, aloqa 
tarmoqlarining izdan chiqishi va boshqa oqibatlarga olib keladi. Shu­
ningdek, kuchli shamol esganda odamlar, uy hayvonlari yuradigan y o ‘l- 
lardan adashadilar, simyog‘ochlar, daraxtlar ag‘anaydi, uylaming tom- 
lari buzilishi natijasida odamlar turli darajada jarohat oladilar. Masalan,
1997-yil da 2-may dan 3-mayga o'tar kechasi Qashqadaryo viloyatida 
kuchli shamol ta’sirida 156838 ga qisloq xo‘jalik ekinzorlari, 12 km 
elektr tarmoqlarining shikastlanishiga, 250 turar joy uylarini, 79,5 km 
avtomobil yo‘llarini suv bosishiga, 393 bosh yirik shoxli qoramolar, 
7254 bosh qo‘y, echkilar, 26 bosh ot va 13 ming 280 taxonaki parranda- 
laming oiim iga olib kelganligi ma’lum.
89

Kuchli shamol ta’sinning ikkinchi jihati yerlami eroziyaga (yemiri- 

lishiga) uchrashiga hamda sug‘oriladigan yerlaming sho‘rlanishiga olib 
kelishidir. Shamol ta’siridagi emirilish o ‘simlik kam tarqalgan hudud­
larda, cho‘1 va sahrolarda ko'p uchraydi. 0 ‘zbekiston hududining taxmi- 
ninan 40 foiz yeri shamol ta ’sirida yemirilish jarayoniga uchramoqda. 
Yemirilish teks shamol yo‘nalishi bo‘ylab shudgorlangan maydonlarda 
ayniqsa kuchli boiadi. Shamol kuchi 15 m/s dan ortganda, ba’zi shud­
gorlangan yer qavatining 25 santimetirgachasini uchirishi, ayniqsa 3-5 
sm. qavatlami uchirib ketishi ko‘p sodir boiadi. Yer sathining notekis- 
ligi hamda daraxtlaming ko‘p b o iish i shamollaming yemiruvchi ku­
chini kamaytiradi. Shuning uchun shamolning y o ‘nalishiga ko‘ndalang 
qilib daraxtlar ekiladi. Mabodo bunday daraxtlar sababsiz yo‘qotilsa, 
tuproqning yuqori qavat muvozanatini buzilishiga, tuproq tarkibidagi gil 
va qum zarachalarining uchirilib ketishi natijasida yer sathining qum ba- 
rhanlari bilan qoplanishiga sabab boiadi. Mana shunday holatlar hozirgi 
kunda Orol bo‘yi hududlarida kuzatilmoqda.
Shuning uchun bunday favqulodda holatda odamlar yengil, baland 
qurilgan imoratlardan, elektr tarmoqlari osilgan simyog‘ochlardan, ko‘p- 
riklardan uzoqroq joylarda saqlanishlari lozim. Bu ofatdan eng ishonchli 
saqlovchi omil - bu himoya inshootlari (metro, yer osti yoikalari, 
uylaming yertoialari va boshqalar) hisoblanadi.
Bu ofatdan saqlanishning yana bir omili - ofat haqida odamlami o‘z 
vaqtida ogoh qilishdir. Albatta, hozirgi paytda ob-havoni bir necha kun 
oldindan ayta oladigan zamonaviy uslublar yaratilganki, bulaming ber­
gan m aium otlari asosida nafaqat odamlami, balki uy hayvonlarini, 
moddiy boyliklami falokatdan asrash, buzilishini yoki yaroqsiz holga 
kelishini oldini olish mumkin.
Xulosa qilib aytadigan boisak, kuchli shamol ofati yuz berganda 
fuqaro muhofazasi tizimlari davlat organlari xodimlari boshchiligida 
qutqaruv va buzilgan joylarda tiklash ishlarini bajaradi, jabr ko‘rganlar- 
ga birlamchi tibbiy yordam ko‘rsatadi.