Yer surilishi oqibatlari

Yer surilishida 3 ta bosqich kuzatiladi:
1-bosqich. Surilishning tayyorlanish bosqichi. Bu bosqichda qiya 
sathlardagi tog‘ jinsi turg‘unligi susayadi, yer sathida turli kenglikdagi 
yoriqlar paydo boiadi.
2-bosqich. Tog‘ jinslarining katta tezlik bilan yoki sekin-asta suri­
lishi kuzatiladi. Surilish tezligi yuqorida qayd etilgan omillaming ta’sir 
darajasiga bog iiq boiadi.
3-bosqich. Surilishning so‘nish bosqichi. Bunda tog‘ jinslari suri- 
lishdan to‘xtaydi.
Yer surilishlami chuqur o‘rganish - ulami oldindan bashorat qilish 
imkonini beradi. Buning uchun kompleks muhandis-geologik qidiruv 
ishlari o‘tkaziladi. Surilishi kuzatiladigan maydonlaming tabiiy sharoiti va 
geologik muhiti fizik andozalarida o‘rganiladi, hisoblash ishlari bajariladi.
87

Yer surilishi ofati oldidan kuzatiladigan belgilar quyidagilardan 

iborat:
Yer yuzasida yoriqlaming paydo boiishi, yo‘llarda uzilishlaming 
yuzaga kelishi, daraxtlaming to ‘g ‘ri o ‘smasligi (qiyshayib o ‘sishi), uy- 
larning devorlari yorilishi, binolar, inshootlar tuzilishida muvozanatining 
buzilishi va boshqa belgilar paydo bo‘ladi.
Mabodo, hududlarda yer surilishi xavfi bo‘lsayoki harakatdagi suri­
lish kuzatilsa, ulami bartaraf qilish, oldini olish ishlari bajariladi, chora- 
tadbirlar belgilanadi.
Yer surilishini vujudga kelishi va harakatdagi surilishlarga qarshi 
olib boriladigan ishlar mazmuniga qarab ikki guruhga bolinadi:
• Surilishlaming oldini olish usullari;
• Yer surilishni harakati v a ta ’sirini bartaraf etish usullari.
3.8 Yer surilishlarining oldini olish usullari
Yer surilishlarining oldini olish usullariga:
• Qiya sathlarda qurilish va ular bilan bog‘liq bo‘lgan kavlash ish- 
larini olib bormaslik;
• Qiya sathlarda tog‘ jinsi to‘kilmalarining yig'ilishiga yo‘l qo‘y- 
maslik;
• Temiryo‘1, transport vositalari harakat tezligini belgilangandan 
oshishini ta ’qiqlash;
• Qiya sathlardagi o‘simlik dunyosini muhofaza qilish;
• Qiya sathlarda sug‘orish, shudgorlash ishlarini olib bormaslik kabi 
ishlar kiradi.
Surilish harakati va ta ’sirini bartaraf etuvchi usullami 4 guruhga 
bo‘lish mumkin:
1. Surilish harakati tezligini sekinlashtirish yoki to‘xtatishga qaratil- 
gan usullar:
a) suv oqimini tartibga soluvchi va boshqaruvchi qurilmalar qurish;
b) daryo va suv havzalari qirg‘oqlari yuvilishining oldini oluvchi 
qurilmala qurish;
v) yer osti suvlari sathg‘ni pasaytirish.
2. Tog‘ jinsi surilishlarini ushlab turuvchi tirgak devorlarini qurish;
3. Suriluvchi tog‘ jinsi qatlamini olib tashlash;
4. Tog‘ jinslari fizik-mexanik xususiyatlarini sun’iy usulda yaxshi- 
lash. Ulaming namligini oshib ketishigayo‘l qo‘ymaslik.
Yer surilishi ofatidan saqlanishning ishonchli omili, bu xalqni o ‘z 
vaqtida ogoh etish hisoblanadi. 1996-1999-yillarda 0 ‘zbekistonning bir
gs

qancha hududlarida, jumladan, Surxondaryo, Qashqadaiyo, Samarqand 

va boshqa viloyatlaming tog' etaklarida yashovchi fuqarolami yer suri- 
lishi ofati to ‘g ‘risida ogoh qilinishi natijasida odamlar boshqa joylarga 
ko‘chirildilar va hech qanday moddiy va m a’naviy yo ‘qotishlar bo‘l- 
madi. Albatta, bu ishlar o ‘z vaqtida, yetarli faollikda o ‘tkazilganligi sa- 
babli odamlami falokatdan saqlab qolindi. Ammo hozirgi kunda ham 
respublikamizning ba’zi viloyatlarida yer surilishi ehtimoli bo‘lgan 
hududlar mavjud bo‘lib, hukumatimiz va fuqarolar muhofazasining mu- 
tasaddi xodimlari tomonidan doimiy ravishda xavfli hududda yashovchi 
fuqarolar ogohlantirib borilyapti.