Yer masalasi qadim-qadimdan

Yer hisoboti xalq xo'jaligini rivojlantirish rejasini tuzishda, birinchi navbatda, qishloq xo'jaligi mahsulotlari etishtirish va ulaxga bo'lgan ehtiyojlarni aniqlashda katta ahamiyatga ega.

12
Yer hisoboti natijasida yerdan foydalanish masalalarini o'iganib chiqish va ular oldiga talablar qo'yish, biror qaror qabul qilinganda hisobot m a’lumotlariga asoslanish talab qilinadi.

Qishloq xo'jaligida hosildorlikni oshirish, 1 gektar yerga kamroq xarajat qilib olinadigan mahsulotni ko'paytirish, iqtisodiy jihatdan natijali foyda keltiradigan, ilmiy asoslangan dehqonchilik va chorvachilikni rivojlantirishda ekin maydonlarining eng yaxshi tuzilishi (strukturasi) belgilanadi. Qishloq xo'jalik mahsulotlari yetishtirish mumkin bo'lgan hamma yerlar qishloq xo'jaligida foydalanishga kiritilishi kerak. Ammo har bir yer maydonining miqdorini, sifatini bilmasdan turib, agrotexnika va meliorativ holatini yaxshilash tadbirlarini belgilab bo'lmaydi.
Yer hisoboti qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishini ixtisoslashtirishda juda katta ahamiyatga ega. Eng muhimi, yer hisoboti juda aniqbo'lishi kerak. Buning uchun hisobotda yerlarni toifalariga: fermer va boshqa xo'jaliklaming yerlariga, turlari bo'yicha esa haydaladigan yerlar, ko'p yillik daraxtzor, pichanzorlar, yaylovlar va boshqalarga bo'lish talab qilinadi.
M a’lumki, respublikamiz viloyatlarining tabiiy va iqtisodiy sharoitlari xilma-xilligi hisobga olinib, qishloq xo'jalik mahsulotlarini davlat tomonidan xarid qilishda yer hisobotiga quyidagi talablar qo'yildi:

• 
  xo'jalikning yirik shahar, sanoat markazi va qayta ishlash
  

korxonalariga nisbatan joylashishi;

• 
  qishloq xo'jaligida foydalaniladigan yer miqdorining sifati va tabiiy sharoiti;
  
• 
  qishloq xo'jaligining ixtisoslashtirilishi.
  

Bulardan tashqari, har qaysi tuman, viloyatda asosiy qishloq xo'jalik m ahsulotlarining yalpi m anbai hisoblanib, iste’mol mollarining hajmi aniqlanadi. Xo'jaliklararo va ichki yer tuzish ishlari, xo'jaliklar m arkazini belgilashda, ishlab chiqarish brigadalarini aniqlashda yer hisoboti zimmasiga m a’lum darajada mas’uliyat yuklatiladi. Xo'jaliklar yerlarini to'g'ri tashkillashtixish va ekinlarini almashlab joylashtirishni tashkil qilishda yer hisoboti alohida ahamiyatga ega.
Yemi fermer ehtiyojlari uchun olib qo'yishda xo'jalik yerlarining miqdori, sifati, yer turlari va undan foydalanish darajasi, shu yer o'm iga o'zlashtiriladigan yangi yerning iqtisodiy hisoblari yer
hisobotida asoslanadi. Bulardan tashqari, yer hisoboti va qiymati haqidagi ma’lumot shirkat, fermer va dehqon xo‘jaliklarida yerdan foydalanganligi uchun ohnadigan sohqqa asos bo‘ladi.
Yer to ‘g‘risidagi hisobot xo'jalik hisobotining bir turidir. Statistika, buxgalteriya, tezkor agrotexnika hisobotlari bilan xalq xo'jaligida bir butun hisobotni tashkil qiladi. Yer boshqa ishlab chiqarish manbalariga nisbatan o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Yeming mohiyati hamma sohada bir xil ahamiyatga ega emas. Masalan, ishlab chiqarish sanoatda, qurilishda faqat birbo'shliq sifatida shakllanadi. Insoniyat yerdan qazihna boyhklar qazib olishda bir ombor sifatida foydalanadi.
Qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishida yer butunlay boshqacha ahamiyatga ega. Bunda yer dehqon uchun ish quroli hisoblanadi hamda ishlab chiqarishning asosiy vositasi vazifasini bajaradi. Birinchi navbatda, yer hisobotini olib borish tartibi va uning mazmuni qonuniylashtiriladi, shu bilan bir qatorda yer hisobotini tuzish va uni nazorat qihsh tartibi belgilanadi.
Yer hisoboti to‘g‘risida davlat tomonidan o‘matilgan tartib shu hududda joylashgan barcha xo'jaliklar uchun majburiydir. Unda berilgan ma’lumot davlat ahamiyatiga egadir.
Yerdan to‘g‘ri foydalanishni nazorat qilish, shuningdek, yer hisobini tezkorlik bilan olib boruvchi uchun bu tashkilot yangi texnik omillarga, katta moddiy ta’minotga ega bo‘lishi kerak. Toki, u xo'jaliklarni yerdan foydalanish plan - kartografik m a’lumotlar tayyorlash va yer hisobi ishlarini ayeroplan orqali koinotda suratga olishga moslashtirilgan tashkilotlarga topshirish mumkin bo'lsin.
Ekin turlarining maydonlari tabiiy holda odmalar va tabiiy omillar ta ’sirida o‘zgarib boradi, lekin bu har yili 1-yanvargacha bo'lgan qonuniy yer hisobiga katta ta’sir ko'rsatmaydi.
Shu bilan bi rga barcha nom o ‘zgarishlari va yer turlari maydonlari ish davomida har yili belgilab boriladi. Bulardan qarorlar qabul qilinishida, masalan, yer ajratish yoki yerlarni boshqa yerdan foydalanuvchiga olib berishda yo bo‘lmasa qishloq xo‘jaligini yuigizish, yoxud bir yer turini boshqa bir turiga almashtirishda, bir yer turini holatiga qarab, ikkinchi yer turiga o‘tkazish va hokazolarda foydalaniladi. Bir vaqtda ekin turlari va maydonlari to ‘g‘risidagi m a’lumot olinadi. Bu ma’lumot ayeroplanda turib suratga olingan rasmlar asosida dalada aniqlangan olchov, loyiha ishlari hamda ekin maydonlarini
aniqlash va shu kabi ishlar jumlasiga kiradi.
Yer hisobi ishlari asosan fermer, shirkat va boshqa qishloq xo'jalik korxonalari, barcha yerdan foydalanuvchilar va yerga egalik qiluvchilarga qaratilgandir. Ularga biriktirilgan yerlaming hisobi mukammal o'rganilib boriladi. Ekin turlarining ko'rsata biUsh tarifi taxminan va awalambor tashkilotga qishloq xo'jalik ishlab chiqarishi yerdan foydalanuvchiga foydali natija beradigan alohida zonalari ko'rsatiladi. Bu ishlar hammasi sharoitga qarab kengaytirib yoki qisqartirib berilishi mumkin. Yer hisobining o'zgarishini boshqarish tuman, viloyat, respublika chegaralari m a’lumotlari va yer turlari holatining o'zgarishi vaqt o 'tish i bilan um um lashtirilib va qat'iylashtirilib borilishi, bunda asosiy ekin turlari to'g'risida ma’lumotnoma to'liq berilishi kerak. Ya’ni yer to'g'risidagi bir-biriga bog'liq ma’lumotlar keskin piramida shaklida, yuqori nuqtasida esa respublika bo'lishi kerak.
Bunday yondashishda yer turlari o'zgaruvchanligi boshqarish chegaralarining m iqdor qiymati hisobi o'zini oqlagan va yer resurslarini (boylik manbaini) qo'shimcha ma’lumot asosida tuman, viloyat, respublika bo'yicha batafsil tekshirish shart emas.
B uni quyidagicha tu sh u n ish m um kin: agar yerdan foydalanuvchining hududida (fermer, dehqon va boshqa qishloq xo'jalik korxonalari) tashkiliy ishlab chiqarishning birlamchi moddiy negizi (asosiy) hisoblansa, bu holda respublika miqyosidagi yer maydonlaridan imkoni boricha to'g'ri foydalanishi bo'yicha loyiha tadbirlarini amalga oshirish mumkin bo'ladi. Yer hisobi va yer qiymati ma’lumotlari turli meliorativ, yo'l va aholi qurilishi, tomorqa yer maydonlarini tartibga solish, ekinlami almashlab ekishni yo'lga qo'yish va kimyolashtirish kabilar bo'yicha ma’lumotlardir.
Yeming hisobi amalda yer turlarining hujjatlashtirilgan darajada qayd qilinishidir.
Yerdan muayyan foydalanuvchilar va egalik qiluvchilaming hisob hujjatlari tuman miqyosida qayd qilinadi. Bunda yer turlari to'g'risidagi barcha yozuv butun son bilan aniq, viloyat (respublika) bo'yicha esa ming gektar hisobida yuzdan bir bo'lagicha ko'rsatiladi.
Yer hisobi ma’lumotlarini joyida ko'rish natijasida barcha turdagi yerlar unumdorligini tubdan yaxshilashga mahsus qidimv va loyiha ishlarini bajarish orqali yerishish mumkin. Topshiriq loyihasi, ishchi chizmalari va sxematik loyihalarida bu ishlar ko'rinishidan oddiygina bo'lsa-da, ulami amalga oshirishda hal qilinishi zarur bo'lgan jo'da
ko'p muammolar kelib chiqadi. Yer hisobi m a’lum otlarida yer sifatini solishtirish to ‘g ‘risidagi hisobotlar bo‘lmaydi, balki yerdan foydalanuvchilaming tekshirilganligi to ‘g‘risidagi hujjatlar natijasi va umumiy rejalari haqida m a’lumotlar beriladi.
Yer hisoboti respublikamizda davlat tadbiri hisoblanadi. Yil davomida bajarilgan barcha yer tuzish ishlarining natijalari jamlanib, tartibga solinadi, xo‘jaliklar tomonidan yerlardan foydalanish va bu yerlarning ular o‘rtasida taqsimlanishi yagona yer fondida qayd qilinadi. Yer hisobotining maqsadi, mazmuni, yuritihsh tartibi va shakllari davlat tomonidan belgilanadi. Yer hisoboti hamma tumanlarda va
viloyatlarda yagona tartibda olib boriladi.
Davlat yer hisoboti va yerdan foydalanuvchilami qayd qihsh tuman miqiyosida amalga oshiriladi. Shahar doirasidagi yer hisoboti (tuman hokimiyatiga bo ‘ysunuvchi shaharlardan tashqari) shahar hokimiyatiga yuklatiladi.
Davlat yer fondi asosan foydalanish maqsadlariga qarab quyidagi turkumlarga bolinadi:

• 
  qishloq xo‘jaligi yerlari;
  
• 
  ahoh yashaydigan joylaming yerlari (shaharlar, shahar turidagi qishloqlar va qishloq yerlari);
  
• 
  sanoat, transport, aloqa, mudofaa yerlari va boshqa yerlar;
  
• 
  tabiatni muhofaza qilish, sog'lomlashtirish, rekreasion va tarixiy-madaniy ahamiyatga mohk yerlar;
  
• 
  o‘rmon fondi yerlari;
  
• 
  suv fondi yerlari;
  
• 
  zaxira yerlar.
  

Kim foydalanilayotganidan qat'i nazar, yerlami va ulardan foydalanishni hisobga ohshga rahbarlik qilish, shuningdek, yerlardan to ‘g‘ri foydalanish ustidan nazorat yuritish vazifasi 0 ‘zbekiston Respublikasi Yer resurslari, geodeziya, kartografiya va davlat kadastri bo'yicha davlat qo‘mitasiga yuklatilgan. Bu qo‘mitaning yerlami davlat hisobi va ulardan foydalanishni hisobga ohsh haqidagi ko‘rsatmalari respublikadagi barcha vazirliklar, muassasa, tashkilotlar uchun majburiydir.
Yerlami hisobga olish hukumat tomonidan ma’qullangan shakllar asosida olib boriladi.
Muassasa, korxona va tashkilotlaming rahbarlari o‘z korxona yoki tashkiloti foydalanayotgan yerlarda yil davomidagi o‘zgarishlar hisobga olinib, tuzilgan ma’lumotlami har yili 1-yanvardan kechiktirmay
ko'rib chiqish va tasdiqlash uchun tegishli tuman yoki shahar hokimiyatiga topshiradilar. Yagona umumviloyat tizimi bo ‘yicha yerlaming hisobini yurgazish va ulardan foydalanish hisobdan o'tkazilishni ta ’minlash, yerlardan foydalanish hamda ulaming foydalanuvchilarga taqsimlanishi to‘g‘risidagi hisobotlami har yili quyidagi muddatlarda ko‘rib chiqish va tasdiqlash belgilangan:
V iloyatlar b o ‘y ic h a - h o k im iy a t tom onidan 1 -fevraldan kechiktirmay tasdiqlangan hisobotlar bir haftalik muddat ichida 0 ‘zbekiston Respublikasi Yer resurslari, geodeziya, kartografiya va davlat kadastri bo'yicha davlat qo‘mitasiga topshiriladi. Qo‘mita bu hisobotlarni atroflicha tekshirib chiqib, respublika miqiyosida umumlashtiradi va 0 ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga tasdiqlash uchun yuboradi.