Yengil sanoat mahsulotlari bozorida korxonalar raqobatbardoshligini oshirish yo‘llari surxondaryo viloyati misolida

1.2.1-jadval

Rivojlanishning har bir bosqichida asosiy uch guruh ko‘rsatkichlarining

ulushi, foiz hisobida¹⁵

Subindekslar	Resurslarga yo‘naltirilgan bosqich	Samaradorlikka yo‘naltirilgan bosqich	Innovatsiyaga yo‘naltirilgan bosqich
Bazaviy talablar	60	40	20
Samaradorlik ko‘rsatkichlari	35	50	50
Innovatsion salohiyat va rivojlanish omillari	5	10	30

Mamlakat faoliyat ko‘rsatishining umumiy ko‘rsatkichlariga o‘z ichiga YAIM, aholi, aholi jon boshiga YAIM, aholi jon boshiga YAIMning real o‘sishi, ishsizlik darajasi hamda aholining bandligi ko‘rsatkichlarini oladi. Xalqaro tashkilotlar (banklar)ga esa o‘z navbatida Jahon banki (JB) ning biznesni rivojlantirishga investitsiyalarining samaradorligi, Jahon bankining mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishga investitsiyalarining samaradorligi, Xalqaro valyuta fondi (XVF)ning biznesni rivojlantirishga investitsiyalarining samaradorligi, XVFning mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishga investitsiyalarining samaradorligi, Mintaqaviy Tiklanish va taraqqiyot banklari (TTB)ning biznesni rivojlantirishga investitsiyalarining samaradorlig, Mintaqaviy

¹⁵ The Global Competitiveness Report 2012-2014 World Economic Forum. Geneva, Switzerland 2009. P. 11
TTBning mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishga investitsiya-larining samaradorligi kiradi.
Jahon Iqtisodiy Forumining metodikasiga muvofiq har bir mamlakat uchun iqtisodiy o‘sish nuqtai nazaridan eng muhim bo‘lgan makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar asosida o‘lchanadigan o‘zining raqobatbardosh-lik indeksi ishlab chiqiladi.
Raqobatbardoshlikni baholashning umume’tirof etilgan usullarida «mahsulot sifatini oshirish» asosiy omil sifatida qaraladi, biroq uni tahlil qilishda shakllangan ilmiy maktablarning amaliyoti turlicha tavsifga ega. YApon modelida «sifat tizimini yangilash» asosiy omil sifatida qaralsa, fransuzlar «marketing faoliyati»ni samarali tashkil etish darajasiga ko‘ra baholash keng tarqalgan. Amerikacha uslubda ko‘proq «bozorda etakchilik«ni ta’minlash yoki «bozor ulushini aniqlash» usullaridan keng foydalaniladi.
Yapon modelining asosiy xususiyati mahsulotning iste’mol talabiga muvofiqligini o‘rganishga asoslansa, fransuz modeli «marketing bo‘yicha raqobat», ya’ni ishlab chiqarish korxonaning marketing faoliyatiga qay darajada mosligi tekshiriladi.
Mamlakat iqtisodiy salohiyati va aholi turmush farovonligining oshib borishi, chakana savdoda yengil sanoat tovarlari assortimenti va taklif hajmini oshirishni rag‘batlantiradi. Natijada yengil sanoat tovarlari raqobatbardoshligining asosiy xususiyati narx bo‘yicha raqobatdan uning estetik-dizayn xususiyatlariga o‘tib boradi. Nafaqat O‘zbekiston bozorlari, balki jahondagi barcha mamlakatlarda yengil sanoat tovarlarining modaga mosligi, dizayn xususiyatlari muhim raqobat omili hisoblanadi.
Korxona bozor sub’ekti hisoblanib, uning faoliyati bozorga yo‘naltirilgan va asosiy maqsadi bozordagi harakatini samarali tashkil etishga qaratilgan. Yengil sanoat korxonalari raqobatbardoshligi keskin raqobat sharoitida asosan
«marketing» va «innovatsion» faoliyatga bog‘liq. SHunga ko‘ra, tadqiqotda korxonaning raqobatbardoshligi uning operatsion faoliyati va innovatsion faoliyati samaradorligi hamda bozor holatiga moslashishiga ko‘ra integral ko‘rsatkichlar asosida aniqlash usuli taklif etilgan. Tanlangan usul bo‘yicha
raqobatbardoshlikni baholash kichik korxonalarda foydalanish imkoniyatlari kengligi bilan ajralib turadi. Korxona bozor sub’ekti hisoblanib, uning faoliyati bozorga yo‘naltirilgan va asosiy maqsadi bozordagi harakatini samarali tashkil etishga qaratilgan. Yengil sanoat korxonalari raqobatbardoshligi keskin raqobat sharoitida asosan «marketing» va «innovatsion» faoliyatga bog‘liq. SHunga ko‘ra, korxonaning raqobatbardoshligi uning operatsion faoliyati va innovatsion faoliyati samaradorligi hamda bozor holatiga moslashishiga ko‘ra integral ko‘rsatkichlar asosida aniqlanadi. Tanlangan usul bo‘yicha raqobatbardoshlikni baholash kichik korxonalarda foydalanish imkoniyat-larining kengligi bilan ajralib turadi. Raqobatbardoshlikni baholash-ning ushbu usulida korxonaning operatsion faoliyat samaradorligi, innova-sion faoliyati va bozor muhitiga moslashish darajasining integral ko‘rsatkichlarinining o‘zgarishini aniqlash orqali amalga oshiriladi.
Korxona raqobatbardoshligining integral ko‘rsatgichi quyidagi formula (1) bilan aniqlanadi:
bunda, K - korxonaning raqobatbardoshlik ko‘rsatkichi;
- korxona raqobatbardoshligini bo‘yicha i-guruhdagi ko‘rsatkichlar miqdoriy koeffitsienti;
- korxona raqobatbardoshligini bo‘yicha j-guruhdagi ko‘rsatkichlar miqdoriy koeffitsienti;
-bozor muhitiga moslashish koeffitsienti;


va ahamiyatlilik koeffitsienti bo‘yicha qiymatlar yig‘indisi
tengligini anglatuvchi shartga asosan, ushbu koeffitsientlar o‘rtacha ekspert baholash yo‘li bilan aniqlanadi.
Korxonalarning operatsion faoliyatlari samaradorligiga ko‘ra
raqobatbardoshlikning integral ko‘rsatkichi quyidagi formula (2) orqali topiladi:



bunda, - korxonaning ishlab chiqarish faoliyati samaradorlik koeffitsienti;

• 
  korxonaning marketing faoliyati samaradorlik koeffitsienti;
  

• 
  korxonaning moliyaviy faoliyati samaradorlik koeffitsienti; - korxonaning boshqaruv faoliyati samaradorlik koeffitsienti;
  
• 
  korxonaning logistik faoliyati samaradorlik koeffitsienti;
  

0,51; 0,42; 0,25; 0,46; 0,17 – vazn koeffitsientlari (ekspert baholash orqali aniqlanadi).
Korxonaning innovatsion faoliyati samaradorligiga ko‘ra raqobat- bardoshlik integral ko‘rsatkichi quyidagi formula (3) orqali topiladi:



bunda, - texnologik innovatsion faoliyat samaradorlik koeffitsienti;


-jarayonlar bo‘yicha innovatsion faoliyat samaradorlik koeffitsienti;


-marketing bo‘yicha innovatsion faoliyat samaradorlik koeffitsienti;


- tashkiliy innovatsion faoliyat samaradorlik koeffitsienti; 0,39; 0,16; 0,21; 0,18 - vazn koefitsientlari.
Bozor muhitiga moslashishi bo‘yicha integral ko‘rsatgichi korxonaning o‘tgan davrga nisbatan bozor ulushining oshib borishii va faoliyat yuritayotgan bozorining rivojlanishi ko‘ra quyidagi fomuladan (4) aniqlanadi:


bunda, - korxonaning bozor ulushining o‘zgarish indeksi;
- korxona faoliyat yuritayotgan bozor hajmining o‘zgarish indeksi (respublika yoki viloyat miqyosida).
Yengil sanoat korxonalari raqobatbardoshligini belgilab beruvchi asosiy determinantlarga ko‘ra tanlangan omillar tizimlashtirilib, miqdor va sifat ko‘rsatkichlari bo‘yicha guruhlarga ajratiladi:
F₁ (ishlab chiqarish omillari) va F₂ (talab holatini ifodalovchi omillar) – omillarning miqdoriy qiymatlari statistik manbalar orqali ikkilamchi axborot sifatida shakllantiriladi;
F₃ (korxonalarning davlat xizmatlari va infratuzilmadan foydalanishi darajasi), F₄ (korxonalarning geografik yaqinligi, vertikal integratsiya xolati), F₅ (korxonalarning gorizontal integratsiyasi va raqobatda xamkorlik), F₆ (korxonalarning hamkorlik holati) bo‘yicha tanlangan omillar guruhi yengil sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish va sotish faoliyati bilan shug‘ullanuvchi korxonalarda o‘tkazilgan anketa so‘rovlari orqali birlamchi axborot sifatida shakllantiriladi.
Ishlab chiqarish omillari bo‘yicha tanlangan (F₁) va (F₂) omillar guruhining korrelyasion bog‘lanishi (-1≤r≤1) shartga qo‘ra aniqlandi. Ishlab chiqarish va talab rivojlanishini ifodalovchi omillarning o‘zaro zich bog‘lanishi tarmoqdagi raqobat muhitini shakllantirishga erishish imkoniyatini oshiradi. SHuningdek, klaster muhiti shakllanishi bo‘yicha tanlangan 4 guruh omillarining (F₃; F₄; F₅; F₆) o‘zaro korrelyasiyasi (-1≤r≤1) shartga qo‘ra aniqlandi.
Yengil sanoatda klaster strategiyasidan foydalanish imkoniyatlarini baholash algoritmi shartlariga ko‘ra hisob-kitoblarni amalga oshirish murakkab tenglamalar tizimini hosil qiladi. SHu sababli, uni alohida mustaqil tenglama sifatida ko‘rib chiqish mumkin emas. Buning uchun muallif tomonidan yengil sanoatda raqobatni shakllantiruvchi omillar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar va korrelyasion bog‘lanish zichligini aniqlash maqsadida SPSS AMOS 23 dasturi asosida tizimli tenglamalar modelidan (Structural Equation Modelling-SEM) foydalanish tavsiya etilgan.
Bugungi sharoitda sanoat klasteri iqtisodiy rivojlanishning yuqori sur’atlarini ta’minlovchi ishlab chiqarishni tashkil etishning integratsiyalashgan shakli, muayyan sharoitda innovatsiyalarni jadallashtirish, mehnat unumdorligini oshirish, mamlakatning strategic ustunliklarini kuchaytirish, dinamik raqobatni
saqlab turishga ko’maklashuvchi iqtisodiy tizimlarni sifat jihatdan o’zgartirishning bozor mexanizmi sifatida ko’riladi. Shu bilan birga klasterlashtirishni o’zo’zidan samara beruvchi mexanizm sifatida qabul qilmaslik kerak.


^{Shartli belgilar: F}n ^{– omillar guruhi; Q}ij ^{– korxonalarda o‘tkazilgan so‘rov natijalari; W}Qij ^{– vazn koeffitsienti, r – korrelyasiya koeffitsienti (SPSS AMOS 23 dasturida).}

1.2.3-rasm. Yengil sanoatni klasterlash imkoniyatlarini baholash algoritmi¹⁶

Klasterlash imkoniyatlarini belgilovchi omillar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar darajasi SPSS AMOS 23 dasturi asosida tizimli tenglamalar modelini nol darajali gipoteza shartiga ko‘ra hisoblash kiritildi. Tanlangan





¹⁶ Z.A.Xakimov.Yengil sanoat korxonalari raqobatbardoshligini marketing strategiyalari asosida oshirish. Iqtisodiyot fanlari bo’yicha falsafa doktori (phd) dissertatsiyasi avtoreferati. Toshkent – 2018 yil, 17-bet.
omillarning yashiringan natijaviy qiymatlari korrelyasiyasi esa maksimal ehtimollik (maximum likelihood estimation (MLE)) funksiyasi orqali aniqlandi.

3.