Yengil sanoat jihozlarini

8.2. Mexanik ta^sirlarning jihozlarga ta’siri
Turli texnologikjihozlar (mashinalar, asboblar, apparatlar) va insonga 
mexanik ta’sirlaming oqibatini ko‘rib chiqamiz.
1. Liniyadagi o ‘ta yuklanishlar ta’siri ob’ektning statik yuklanishiga 
ekvivalentdir. Ba’zi hollarda, ayniqsa, ob’ektda kuch orqaii bog‘lanadigan 
birikmalar mayjud bo‘lganda liniyadagi o ‘ta yuklanish ta’siri sistemaning 
ishini izdan chiqarilishi (elektr kontaktlaming prujinalari ajralishi, reieli quril- 
malarnoo‘rinisMabketishi vahokazo) mumkin.
2. Titrash ta’sirlarijihozlar uchun eng xavfli bo‘ladi. Titrash ta’sirlaridan 
kelib chiqadi^harxil ishorali zo‘riqishlarmaterialningtoliqish tufeyli darz 
ketishiga vayemirilishiga sabab bo‘ladi. Mexanik sistemalarda toliqib 
zo‘riqishdan tashqari, titrash tufayli vujudga keladigan boshqa hodisalar 
ham, masalan, qo‘zg‘almas birikmalamingasta-sekinbo‘shashishi kuzati- 
ladi. Titrash ta’sirlari mashina detallarining birikmalaridagi tutash yuzalari- 
ning bir-biriga insbatan siljib qolishiga (oz miqdorda) olib keladi, bunda 
urinuvchi detallar yuza qatlamlarining strukturasi o‘zgaradi, ular yeyiladi, 
natijada birikmadagi ishqalanish kuchi kamayadi, bu esa ob’ektning dissi- 
pativ xususiyatlari, o ‘z chastotasi o‘zgarishiga sabab bo‘ladi vahokazo.
Agar mexanizmdatirqishli (zazorli) qo‘zg‘aluvchan birikmalar mav-

---

jud bo‘ Isa, (masalan, mexanimzlardagi kinematikjuftliklar), titrash ta’sirlari 
tutash yuzalaming o‘zaro urilishiga olib kelishi, bu esa ulaming yemirilishiga 
va shovqinning kuchayishiga sabab bo‘lishi mumkin. Ko‘p hollarda titrash 
ta’sirida ob’ektning yemirilishi rezonans hodisalar vujudga kelishi bilan 
bogMiq bo‘ladi. Shu sababli ob’ektdarezonansni vujudga keltiruvchi gar- 
monika poligarmonik ta’sirlaming eng xavflisidir.
3. Zarbli ta’sirlar ham ob’ektning yemirilishiga sabab bo‘lishi mumkin. 
Zarb tufayli shikastlanish ko‘pincha mo‘rt yemirilish tarzida bo‘ladi. Biroq 
ko‘p martatakrorlanuvchi zarblartoliqish natijasidagi yemirilishga ham olib 
kelishi mumkinki, bu hoi ayniqsa davriy zarbli ta’sir ob’ektining rezonans 
tebranishlarini vujudga keltirishga qodir bo‘lganda sodir bo‘Iadi.
4. Titrash va zarbli ta’sirlar ob’ektning yemirilishini vujudga keltirma- 
gan holdaularinng ishini izdan chiqarishi mumkin.
Masalan, metall qirquvchi dastgohlar va boshqa texnologik uskunalar- 
ning turli manbalar ta’sirida titrashi ishlov berish aniqligi va tozaligining 
pasayuviga, shuningdek, texnologikjarayonlaming boshqa buzilishlariga 
olib keladi.
Mexanik ta’sirlar harakatni boshqarish sistemalariga o‘matiladigan 
hamda harakat parametrlarini oMchash uchun xizmat qiladigan asboblar- 
ning aniqligini anchagina o ‘zgartiradi. Titrash va zarb ta’sirida gigroskopik 
asboblar bilan o‘Ichashda xatolarkeskin oshadi; mayatnik tipidagi o*lchash 
qurilmalari bo‘lgan asboblarda nol holatga qaytishga moyillik paydo boMadi.
Yemirilishi yoki tuzatib bo‘lmaydigan, ЬозЦа o‘zgarishlar bilan bogiiq 
bo‘lmagan ob’ekt ishining buzilishi ishlamay qoiish deyiladi. Ob’ektning 
mexanik ta’siriarnatijasida yemirilmaslik xususiyati titrashgachidamlilik deb, 
uning me'yorida ishlash xususiyati esa titrashga turg‘unlik deb ataladi.