Yen’ ayyemgi jazi’wlar Orxon-Enisey yestelikleri Mi’sr ierogliflari’

Orxon-Enisey jazba estelikleri

Tu`rkiy tilles xaliqlerdin` erte da`wirdegi jazba esteliklerin u`yreniwdi niyet etken ha`r bir adam Remizov degen oris sayaxatshisinin` XVIII a`sirdin` ekinshi yariminda Mon’`olstannin` Orxon da`r`yasi jag`alerinda bolg`anin, Remizovtin` ol jerdegi qulpi taslerda tu`siniwi qiyin ha`ripler menen jazi’lg’an so`zlerdi ko`rgenligi tuwrali mag`liwmatler menen ushirasadi. Bul sirli jazi’wlar tuwrali shved ofitseri Iogan Stralenberg ha`m ilimpaz Messershmidlerdin` de xabar bergenligi tuwarli derekler bar. Biraq tilekke qarsi, tasqa oyip jazi’lg’an bul sirli so`zlerdi sol waqitlerda hesh kim oqiy aliw mu`mkinshiligine iye bolmag`an.

XIX a`sirdin` birinshi yariminda «Sibir xabarleri» jurnalinda Georgiy Spasskiy dep atalg`an adamnin` «Enisey estelikleri» degen maqalasi ja`riyalanip, bul jazba estelikler tuwrali dun`ya ilimpazleri bir qatar mag`liwmatler aladi. Bunnan keyin bul jazi’wlar fin tiline tiyisli bolsa kerek, dep oylag`an fin filologleri bul esteliklerdin` atlasin bastirip shig`aradi.

Ko`p waqit o`tpey atirip-aq ja`ne bir oris sayaxatshisi N.M.Yadrentsev ta`repinen Mon’`olstannin` Qosho-Tsaydam u`lkesinen ja`ne bir belgisiz usinday tasqa qashalg`an jazi’wlar tabilg`anlig`i tuwrali derekler ja`riyalanadi. Tasqa jazi’lg’an bul sirli so`zlerdin` yen’ da`slepkilerin birinshi boli’p oqig`an Daniya ilimpazi Vil`gelm Tomsen degen adam bolg`an. Ha`riplerdin` bir birine uqsaslig`in aniqlaw barisinda V.Tomsen «Ta`n`ri, «tek» degen so`zlerdi oqiw mu`mkinshiligine erisken ha`m bul jazi’wlar a`yyemgi tu`rk esteligi degen juwmaqqa kelgen. Oris ilimpazi V.V.Radlov 15 ke jaqin ha`ripti oqiwg`a miyasar bolg`an. Tomsennin` pikirine tiykarlan’`an ol esteliktegi jazi’wlardi tolig`i menen oqiy alg`an ha`m awdarg`an.

Orxon-Enisey jazba estelikleri tu`rk qag`ani Bilke qag`an, woni’n` inisi siyasiy isker Qultegin, wolardin’ kyen’esgo`yi (a`kesi) Tonyukuk hu`rmetine arnalg`an. Taslerg`a qashap jazi’lg’an bul esteliklerdin` tariyxi bar. Bizge belgili bolg`an dereklerge na`zer salsaq «Tu`rki xalqi’nin` azamati Qultegin 731 jildin` jaz aylerinin` birinde sawashta qaza tapqan pu`tkil tu`rki xalqi’ jiynalip, Qultegin erligin sipatlap, u`lken estelik ornatqan»a` Orxon-Enisey jazba estelikleri tiykarinan u`shew boli’p, birinshisi - Bilke qag`an’`a, ekinshisi - Qultegin’e, u`shinshisi - Tonyukukke arnalg`anin an`laymiz.