Yen’ ayyemgi jazi’wlar Orxon-Enisey yestelikleri Mi’sr ierogliflari’

Klinopis` – bul jazi’wdi’n` siz’i’qshalardan ibarat tu`ri boli’p, wol Assiriya, Ha’mvilon, a`yyemgi Iran ha`m basqa da xali’qlarda qollani’lg`an.

Piktografiya – su`wretli jazi’w. Kriptografiya – bul Shumer jazi’wi’ boli’p, «sirli jazi’w» degen ma`nini bildiredi. Worta ha`m Jan`a patshaliqler da`wiri paytaxti’ Fiha’mxti, sonday-aq Tutanxamon, Skorpion, Narmer, Xekanaxt faraonlerdin` qoyi’mshi’li’qlari’n qazg`anda ko`plegen tariyxi’y ha`m diniy jazi’wlar ha`m su`wretler tabilg`an. Wo’zgeshe jazi’w sistemasi a`yyemgi misrlilerdin` yen’ ulli jetiskenliklerinin` biri boldi. Wolar a`piwayi nag`isler ha`m aqsu`yeklerden payda bolg`an, wolardin’ ja`rdemi menen xatker anaw yamasa minaw so`zdi yaki tutasi menen ga`pti su`wretlewge tirisqan. Ayirim zatlerdin` ma`nisin beriw ushin ayirim aniq belgiler bolg`an. 1823-jili F.Shampol`on ta`repinen Ramzes II jazi’wlari ashiladi, XIX a`sirdin` 40-ji’llari’R.Lepshus ta`repinen «Kadesh qasindag`i sawash» atli Misr poemasi ha`m Misr-Xett sha`rtnamasinin` ja`riyalani’wi’, sonday-aq Xett ma`mleketi paytaxti’ – Xattusti, qaziwler qu`diretli Xett ma`mleketinin` o`zi tariyxta bolg`anlig`i haqqinda mag`liwmatler berip qoymastan, woni’n` ma`deniyatin toliq ashiwg`a mu`mkinshilik bergen. Bul jerde Akkad tilinde, ayirimleri xett xaliqleri tilinde klinopis` hu`jjetlerinin` u`lken arxivi tabilg`an. Xett jazi’wlarin izerlewde shex ilimpazi B.Grozniy u`lken rol` oynag`an. 1915-1917-ji’llari’ ol xettler klinopisi shifrlerin oqig`an (patsha jazi’wlari, diplomatiyaliq, xojaliq ha`m a`debiydiniy tekstler, faraonlerdin` Assiriya ha`m Ha’mvilon patshaleri menen xat alisiwleri h.t.b.). B.E.shekemgi shama menen III min` jilliqta elamitler protoelamliq dep atalg`an wo’zgeshe piktografiyaliq jazi’w du`zgen. Ol tutas tu`sinikler ha`m so`zliklerden ibarat shama menen a`o`0 tiykarg`i belgilerge iye bolg`an. Bunnan keyin h0 belgilerden ibarat siziq buwinli jazi’w payda bolg`an. Keyin ala ol Shumer-akkada klinopisi menen o`zgertiledi. Elamitlerdin` ideologiyaliq turmisinda din u`stemlik orin tutqan. Woni’n` orayi Suzi bolg`an. B.E. shekemgi IV a`sirde Elam aymag`inda ayriqsha iskusstvo qus ha`m haywanler su`wreti salin’`an keramika payda boladi. Antik da`wir Worta Aziya xaliqlerinin` materialliq ha`m ruwxiy ma`deniyatinda sezilerli o`zgerisler boli’p o`tti. B.e.sh. IV- II a`sirlerde aramey jazi’wi’ tiykarinda Xorezm, Parfiya ha`m Sog`d jazi’wlari payda boldi. Kushan da`wirine kelip ja`ne bir jazi’w - Kushan (Baqtriya) jazi’wi’ qa`liplesti A`yyemgi Qitay ma`deniyati’nda Konfutsiy ta`limi payda boliwi ha`m kyen’ en jayiwi birinshiden, ata-babag`a siyiniw ku`sheyiwine, ekinshiden, Nevke siyiniwdi Di ko`z qarastin` transformatsiyalawina mu`mkinshilik berdi. Usiler menen bir qatarda, Xan` da`wirinde xaliq inanimleri rawajlandi. B. e. II-III a`sirleri Qitayg`a buddizm kirip keledi. Ha`zirge shekem Loyan xrami saqlanip kelgen (aq at xrami). A`yyemgi Qitay jazi’wi’nin` yen’ erte esteligi-b. e. shekemgi XIV-XI a`sirlerge tiyisli in`in` jazi’wlari. In`in` jazi’wlari Shjawwolar ta`repinen o`zlestirip aliniwi na`tiyjesinde woni’n` rawajlaniwi b. e. I a`sirinde de u`ziliske tu`sken joq. B. e. shekemgi II-I a`sirler ieroglifleri o`zinin` da`slepki jaziliwlerinan pu`tkilley o`zgerip ketti. Xan` da`wirinin` jazi’wi’ haqiyqatinda ha`zirgi jazi’wdan derlik wo’zgeshelenbeydi. A`yyemgi Qitayda uzin ha`m jin`ishke ag`ash yamasya bambuk taqtayshalerda tush penen kistoshka menen jazg`an. B. e. shekemgi birinshi a`sirden baslap jazi’w ushin qag`azdan paydalan’`an. A`yyemgi Qitay qosiq shig`armalerinin` u`lgileri b. e. shekemgi XI-VI a`sirler qola idislerindag`i jazi’wlarda bizlerge shekem jetken.