Yem-xashak yetishtirish agronomiya asoslari

Oraliq arpaning boshoqchalarini ustunining har qaysida har xil miqdorda 
boshoqchalar  bo'lib,  har xil  miqdorda  don  hosil  bo'ladi  (1,2,3  ta).
Arpa navlari. Hozirgi vaqtda O'zbekistonda arpaning Oyqor, Bolg'ali, 
Mavlono, Afrosiyob, Gulnoz, Temur, Zafar lalmikor yerlarda ekish uchun 
unumli  arpa  Baysheshek,  Nutans-799,  Karchinskiy  lalmikor  navlari 
tumanlashtirilgan.
NAZORAT  SAVOLLARI
1.  Arpaning  afzalligini  aytib  bering?
2. Arpa unidan non yopish mumkinmi?
3.  Arpani  takroriy  ekin  sifatida  ekish  mumkinmi?
Javdar  va  tritik ale
Ahamiyati.  Javdar  unidan  tayyorlangan  non  o'zining  to'yimliligi  va 
yaxshi  ta ’mi  bilan  alohida  ajralib  turadi.  Javdar  va  tritikalening  doni 
chorva  mollari  uchun  to'yimli  ozuqadir.  Ko'pchilik joylarda javdar  va 
tritikale  ekinlarining  k o 'k   massasi  chorvachilikda  keng  qo 'llaniladi, 
ayniqsa  senaj  tayyorlashda.  Bu  ekinlar  don  uchun  ekilganda  somoni 
chorva  mollari  uchun  ozuqa  sifatida ishlatiladi.  Shuningdek, javdam ing 
poxolidan  (somonidan)  turli  xil  buyumlar  (qog'oz,  sellyuloza,  furfurol, 
uksus, lignin va boshqa narsalar) tayyorlanadi. Javdaming 1 kg ko'katining 
to'yimliligi  0,74,  1  kg  senajning  to'yim liligi  esa  0,24  ozuqa  birligiga 
tengdir.
Tarixi.  Javd am ing   eram izdan  avvalgi  I  asrda  Italiyada  k o 'p la b  
ekilganligi haqidagi m a’lumotlar adabiyotlarda  uchraydi. Sibir hududida 
javdam ing  ekila  boshlanishi  X III  asrdan  boshlanganligi,  uning  rus 
muhojirlari  tomonidan  olib  kelinganligi  m a ’lum.
Tritikale XX  asr yangi  don  o'simligi  bo'lib,  u  bug'doy  bilan javdarni 
chatishtirishdan kelib chiqqan.  Duragay bo'lganligi uchun unda bug'doy 
va javdaming belgilari va xususiyatlari mavjud.  Boshog'ining ko'rinishi,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tuzilishi,  donining  shakli  bug'doy  va javdarni  eslatadi. 
A m m o  ja v d a r  va  b u g ‘d o y d a n   quyidagi  belgi  va 
xususiyatlari  bilan  ajralib  turadi:  javdarning  poyasi 
y o ‘g ‘on,  pishiq,  yotib  q o lishga  chidam li,  bargi  va 
b o s h o g ‘i  k a tta ,  doni  ham   yirik.  Ja v d arn in g   d o n i 
ingichkaroq,  tritikaleniki  esa  to ‘laroqdir  (2-rasm).
Javdar  ekiladigan  maydon jahon  bo'yicha  17  mln 
gektam i tashkil etadi.  Javdarning  hosildorligi  o‘rtacha 
18 
s\ga 
a tro fid a  
b o 'lib , 
k o 'p la b  
Y ev ro p a 
m am lakatlarida  kuzda  ekiladi  (Germaniya,  Fransiya, 
Polsha  va  boshqa  m am lakatlar  shular jumlasidandir). 
A Q SH da  ham  bu  ekin  ekiladi.  Shuningdek,  hozirgi 
Ham do'stlik mamlakatlaridan Rossiya va Belorussiyada 
ham   ja v d ar  salmoqli  o 'rin n i  egallaydi.  Bu  ekinning 
hosildorligi  ko'pchilik  d av latlard a  yuqori  b o 'lsad a, 
kuzgi bug'doydan keyingi o 'rinda turadi. O'zbekistonda 
2-rasm.  Javdar.  javdar  asosan  oraliq  ekin  sifatida  kuzda  ekilib,  k o 'k  
massa  olinadi.
Sug'oriladigan  yerlarda  tritikale  oraliq  ekin  sifatida  kech  kuzda  va 
kuzda  (avgust)  ekilsa,  m o 'l  k o 'k   massa  va  don  beradi.  O 'zbekiston 
sharoitida  tritikale javdarga  nisbatan  yuqori  hosilli,  to'yimli  konsentrat 
ozuqa  va  m o'l,  sifatli  k o 'k   massa  berishi  bilan  ajralib  turadi.
Javdar bir gektar yerdan 40-50 s/ga don va 400-450 s/gacha k o 'k  poya 
beradi.
Tritikale  don  hosildorligi  Davlat  nav  sinash  maydonlarida  80-81,8 
s\ga  don,  k o 'k   poya  hosili  500  sentner va  undan  k o 'p  bo'lmoqda.
Biologiyasi. Javdar bir yillik o'simlikdir. U asosan kuzgi o'simlik, biroq 
bahorgi  shakllari  ham   uchraydi.
Javdar  va  tritikale  6-12  °C  haroratda  yaxshi  ko'karib  chiqadi.  Bu 
ekinlar  yaxshi  qishlaydi,  y a’ni  sovuqqa  chidamli,  ildiz  sistemasi  yaxshi 
rivojlanadi.  Suvga  eng  talabchan  davri  -   nay  o 'rash   boshoqlaguncha 
davom  etadi.  Bu  davrda  nam  yetarli  bo'lm asa  boshog'i  kichik  va  kam 
hosilli  bo'ladi.  Javdar  chetdan  changlanuvchi  ekin  bo'lib,  tritikale  esa 
bug'doyga  o'xshab  o'z-o'zidan  changlanuvchidir.
Kuzgi  ja v d a r  b u g 'd o y g a  q araganda  erta  pishadi.  O 'zb ekistonda 
ra y o n la sh tirilg a n   tritik a le   b u g 'd o y g a  q a ra g a n d a   biroz  kech  yoki 
kechpishar  bug'doy  navlari  bilan  bir vaqtda  yetiladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Yetishtirish  texnologiyasi.