|
Yon meristemalarga ildiz va poyalaming markaziy silindrining atrofida
joylashgan prokambiy va kambiylar kiradi. Birlamchi meristema urug'
m u rtag id a po ya, ildiz va u la rn in g u c h la rid a yon p o y alar h am d a
kurtaklarda joylashib, yangi organlam ing hosil bo'lishi o'simliklarning
bo'yiga o'sishini ta ’minlaydi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Ikkilam chi m eristem aga boylam lararo va p o 'k ak kam biysi yoki
fellogen kiradi. Boylam lararo kam biy o ‘simlik organlarining eniga
o'sishini ta ’minlaydi, fellogen esa ikkilamchi to ‘qima peridermani hosil
qiladi.
Interkalyar meristema poya va bo‘g‘im oralig'ining bazal qismida, ya’ni
ostida hamda bargda hosil bo‘ladi. Interkalyar o ‘sish keng tarqalgan.
Q irqbo‘g‘im, q o ‘ng‘irboshlar, ziradoshlar oilasida yeryong'oq, bug‘doy,
arpa, javdar, m akkajo'xorida interkalyar o ‘sadi. Yon loterial meristema
kelib chiqishiga k o ‘ra, ikkilamchi meristema bo‘lib, u ko‘p yillik ikki
pallali o ‘simliklarning ildiz va poyasining ksilema (yog‘ochlik) ham da
floem a (lub) qism larining o ‘rta sid a u la r yuzasida parallel b o ‘lib
joylashadi va u kam biy deyiladi. U o ‘sim liklarning eniga o ‘sishini
ta ’minlaydi.
Yarn mersitema o ‘simliklaming biror qismi zararlansa, o ‘sha yerda bu
m e riste m a h o sil b o ‘lishi m u m k in . Y a ra m eristem a p a re n x im a
to'qim alam ing tirik hujayralaridan hosil bo‘ladi.
Meristema bir-biri bilan zich joylashgan katta yadroli, po‘sti yupqa
(pektin va sellyulozali) ichi faqat sitoplazma bilan to ig an vakuolasiz tirik
hujayralar yig‘indisidan tashkil topgan.
Doimiy to'qim alar bajaradigan vazifasiga ko‘ra 5 xil bo'ladi:
1. Qoplovchi to‘qimalar.
2. Asosiy to'qim alar.
3. Mexanik to'qim alar.
4. O'tkazuvchi to'qim alar.
5. Ajratuvchi to'qim alar.
Qoplovchi to ‘qim a barcha organlarni qurib qolishdan va tashqi
muhitning boshqa noqulay sharoitlaridan ya’ni ortiqcha quyosh ta ’siridan
k u c h li isib k e tis h d a n , m e x an ik sh ik a stla n ish d a n , z a r a rk u n a n d a
m ikroorganizm larning ichki to 'qim alarg a kirishidan him oya qiladi.
Qoplovchi to'qim a kelib chiqishiga k o ‘ra 3 xil:
- birlamchi qoplovchi to'qim a - epiderma;
- ikkilamchi qoplovchi to'qim a - periderma;
- uchlamchi qoplovchi to'qim a - qobiq.
Epiderm a bir pallali o'sim liklar ham da yosh novdalarda uchraydi.
Periderma esa ikki pallali o'sim liklarga xos bo'ladi.
E piderm a (yunoncha «epi» - yuqori, «derma» - teri m a ’nosini
bildiradi) o'simlikni tashqi tom ondan o 'rab turadi va u zich joylashgan
www.ziyouz.com kutubxonasi
tirik parenximatik hujayralardan iborat. Hujayra p o ‘sti bir necha bor
b u k ilg an bo'ladi. Ichida yirik vakuolasi bor, xloroplastlar epiderma
hujayralarida uchramaydi. Epidermaning kutin qavatida mum qatlami
yoki mayda tukchalar zich bo'lib joylashadi. Tukchalar oddiy va bezli
b o 'lad i. Bezli tuklarda efir moylari, kislotalar va ferm entlar mavjud.
K utikula moddasi rangsiz, plyonkaga o'xshash bo'lib, u suv va gazlami
o'tkazm aydi. Ba’zi bir o'sim liklar, masalan, palm ada («Klopstockia
ceresara») mum qatlamining qalinligi 5 mm gacha bo'ladi.
T ash q i m uhit ham da ichki to 'q im a la r o 'r ta s id a gaz va m odda
almashinish jarayoni maxsus moslamalar ya’ni epidermada joylashgan
og'izchalar (ustisalar) orqali amalga oshadi. Og'izchalaming o'simliklar
uchun ahamiyati katta. Og'izchalar katta-kichikligi o'simliklar barg yuzasi
m iqdori o'simlik turiga, tashqi muhit sharoitiga bog'liq. Masalan, bir
m m yaltirbosh bargida 30 ga yaqin, k u n g ab o q ard a 220-250, soya
joydagisida 140 tagacha og'izchalar bargning ostki epidermisida, suv
b etid a suzib yuruvchi o 'sim lik lard a barg ustida b o 'la d i. Epiderma
k o 'p in c h a bir yil yashaydi, keyin tushib ketadi. Epiderm a bir qavat
hujayralardan tashkil topgan. Oleandr («Nirium oleander») o'simligida
ik k i qavat bo'ladi. Fukus ko'pchilik nina bargli o'sim liklar vakillari
o'sim liklarida epiderma bir necha yil to'kilmasdan yashaydi. Kuzga borib
k o 'p yillik o'simliklar organlarida epiderma o'm ini ikkilamchi qoplovchi
to 'q im a (periderma) egallaydi.
P o'kak (periderma) odatda, epiderma
o'sim lik organlarida bir necha oydan yilgacha saqlanadi, keyin to'kiladi,
uning o'm ini ikkilamchi qoplovchi to'qim a - p o 'k ak egallaydi. U esa
o 'z navbatida ikkilamchi hosil qiluvchi to'qim a fellogen yoki p o 'kak
kambiysidan hosil bo'ladi. Fellogen bir qator tangental cho'zilgan, doimo
bo'linish xususiyatiga ega bo'lgan hujayralardan iborat. Fellogen po'kak
(fellema) hamda felloderma birgalikda periderma deyiladi. Birlamchi
qoplovchi to'qim a, epidermadagi og'izchalar b a ’zilari ostidagi birlamchi
parenxim a hujayralaridan maxsus guruh xlorofilsiz hujayralar hosil
b o 'la d i. U lar kengayib, h u jay ralarn in g o 'r ta p lastin k asi eriydi va
h u ja y ra la r bir-biridan a jra lib sharsim on sh ak lg a keladi. Bunday
hujayralar bajaruvchi to ‘qima deyiladi. Shu hujayralar ostida yasmiqchalar
fellogeni rivojlanadi va hujayralar po'sti po'kaklashadi. Epiderma yorilib,
yoriqli bo'rtm a yasm iqchalar hosil bo'ladi. Y asm iqchalar tut, gilos
o'sim liklarida yaxshi ko'rinadi. Bular orqali havo alm ashinib turadi.
P o 'k a k qalinligi har xil b o 'lad i. M asalan, p o 'k a k li em an («Querus
www.ziyouz.com kutubxonasi
rubber») daraxtida po‘kakning qalinligi 25 sm gacha borishi mumkin.
Quruq po‘stloq. K o‘p yillik daraxt o'simliklarining poyalari po'kak
o'rnini quruq po‘stloq egallaydi. Shu sababli ular uchlamchi qoplovchi
Do'stlaringiz bilan baham: |
