Yem-xashak yetishtirish agronomiya asoslari

M eyo z  (reduksion)  bo'linish  ham  hujayraning  m urakkab  bo'linishi 
b o 'lib   4  fa za d a  o 'ta d i.  U ning  m ito zd an   farqi  meyoz  faq at  jinsiy 
hujayralarda sodir bo'ladi. Shuning uchun ham gulli o'simliklarda meyoz 
bo'linish  har yili  gullash fazasida  o'tadi.
F e r m e n tla r   h u ja y ra d a   n a fas  o lish ,  fo to sin te z ,  o q sil,  lip id   va 
uglevo dlarn ing   sintezi  va  parchalan ish id a  kimyoviy  jaray onlarning 
ham m asida ishtirok etadi. Hozirgacha fan 2000 ga yaqin ferment borligini 
aniqladi.  H ujayraning  nafas  olishi  preksitaza  va  katalaza  fermentlar 
t a ’sirid a   o 'ta d i.  O 'sim lik  va  h ay v o n larn in g   o'sishi  va  rivojlanishi 
fe rm e n tla r  ish tiro k id a  b o 'la d i.  D iasta z a   ferm enti  kraxm alni  qand 
moddasiga  (maltozaga) aylantiradi, lekin yog' va oqsillarga ta ’sir etmaydi. 
In v e rta z a   ferm en ti  sh ak arq am ish d ag i  q an d n i  p arch alay d i,  b iro q 
kraxmalga ta ’sir eta olmaydi. Oqsilga ta ’sir etuvchi fermentlar -  proteaza, 
lipidlarga ta ’sir etuvchi fermentlar lipaza deyiladi. Fermentlardan sanoatda 
v in o   va  ta m a k i  ta y y o rla sh d a ,  q a n d ,  choy,  к а к а о ,  pivo  olish d a 
foydalaniladi.
V itam inlar  yunoncha  «vita»  so'zidan  olingan  bo'lib,  «hayot»  degan 
m a’noni  bildiradi.  Ulami  1880-yilda  rus  olimi  N .Lunin  hamda  1912- 
yilda  K .Funk  kashf etgan.  Tarkibida  turli-tum an  organik  moddalarni 
saqlovchi  vitaminlar,  fermentlar  kom ponentlari  bo'lib,  ular  hujayrada 
katalizator rolini o'ynaydi. Organizmda vitaminlar  yetishmasa moddalar 
almashinuvi buziladi. Agarda ular m utlaqo bo'lm asa hayotiy funksiyalari 
buziladi.  Hozirgacha 40  ga  yaqin  vitam inlar aniqlangan  bo'lib,  ulaming
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ham m asi  toza  holda  san o atd a  ishlab  chiqarilm oqda  va  o ziq -o v q at 
ratsionida ishlatilmoqda.  Vitaminlaming nomlari  yunon alfavitining bosh 
harflari  bilan  belgilanadi.  А,  В,  C,  D  vitaminlar o'simlikning m a ’lum  bir 
qism ida  joylashadi.  M asalan,  В  (B ,B 2va  boshqa)  guruh  v itam in lar 
k o 'p in c h a  u ru g 1  m urtagida  va  p o 'stid a  yoki 
jav d ar,  b u g 'd o y   kabi 
o'simliklarning  yosh  maysalarida  bo‘ladi.  С  vitamini  n a’m atak ,  limon, 
smorodina  mevalarida,  piyoz  va  sarimsoq  o'simliginmg  piyozboshlarida, 
E vitamini  o ‘simlik yogiarida  bug'doy,  makkajo'xori maysalarida,  sitris 
va pomidor mevasida, К  vitamini chayon o'ti bargida, sabzi ildiz mevasida 
ko 'p   bo'ladi.
Fitogorm onlar.  O 'sim liklarning  o'sishi  va  hujayraning  b o 'lin ish i, 
jinsiy jarayo nlarn i  tezlashtiruvchi  gormon  ana  shunday  gorm onlarda 
auksin  o 'sish   gormoni  hosil  qiluvchi  to 'q im a  uchun  z a r u r   b o 'lg an  
o rg a n ik   m o d d a la r  va  k is lo ro d n in g   o qim ini  te z la s h tira d i  h am d a 
e m b rio n a l  h u ja y ra n in g   b o 'lin is h in i  te z la s h tir a d i.  F ito g o r m o n  
gibberilin («gibberela  phuicure») degan  zam burug'dan ajra tib   olinadi. 
U  yem -xashak,  texnik  o 'sim lik lar  (tam aki,  kanop)da  hosildorlikni 
o s h ir is h   s o h a s id a   o 'tk a z ila d i g a n   ta jr ib a l a r d a   is h la tilm o q d a . 
G ib b erilin d an   sabzavot  o 'sim lik lari  -   pom idor,  bodring,  baqlajon 
h am d a  uzum   m evalarining  h o sild o rlig in i  o sh irish   s o h a s id a   ham  
foydalanilm oqda.  U  meva  o'sim liklari  gul  va  mevasini  to 'k ilish id an  
sa q lash d a,  m eva  ham da  m an zarali  o 'sim lik larn in g   ild iz  otishini 
tezlatish d a  ham   qo 'llaniladi.  Sabzi,  lavlagi,  k aram   kabi  ik k i  yillik 
o'sim lik larni  gibberilin  bilan  q ay ta  ishlasa,  u ru g '  birinchi  yildayoq 
hosil  qiladi.
Antibiotikvafitonsidlar  har xil zararkunandavamikroorga-nizmlardan 
saqlashda  himoya vazifasini  o'taydi.  Ulaming  tarkibiga  aminokislotalar, 
organik  kislotalar,  alkoloidlar,  efir  moylar,  sinil  kislotasi  h a m   kiradi. 
Fitonsid  va  antibiotiklar faqat  o'simliklar  uchun  emas,  balki  hayvon va 
in so n larn i  ham   har  xil  z a ra rk u n a n d a   va  kasallik lard an   saqlaydi. 
Penitsillinni  1929-yilda  ingliz  olimi  Fleming  kashf qilgan,  b iro q   toza 
p rep arat  sifatida  u  1940-yildan  boshlab  olina  boshlandi.  E ndilikda 
m editsinada  va  veterenariyada  penitsillimn,  sterptomitsin,  sintomitsin, 
terrom itsin ,  tetrasiklin,  biom itsin  kabi  1000  d an   ortiq  an tib io tik la r 
ishlatilmoqda.
F ito n sid larin in g   an tib io tik lard an   farqi  an tib io tik lar  m ikro o rg a- 
nizm lardan  olinadi,  fitonsidlar gulli  o'simliklardan  olinadi.  H a r  ikkalasi
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ham  mikroorganizmlami  halok  qiladi.  Hujayradagi  uglevodlar,  y o g ia r 
va  o q sillar  zaxira  oziq  m oddalar  hisoblanadi.  O rganik  m oddalarni 
o ‘simliklar  tashqi  muhitdan  olgan  oddiy  birikm alardan  sintez  qiladi. 
Organik moddalar ikki guruhga -   azotsiz va azotli birikmalarga bo'linadi. 
Azotsiz birikmalar tarkibi  0 ,H ,C  dan iborat.  Azotli birikmalar tarkibiga 
bulardan tashqari azot ham kiradi.  Uglevodlar kimyoviy xususiyatlariga 
q a ra b   m o n o sax arid lar,  d isa x a rid la r,  p o lisa x arid la rg a  b o 'lin a d i. 
Monosaxaridlar glyukoza, fruktozalarni o'z ichiga oladi va ular  geksozalar 
ham  deb  ataladi.  Glyukoza  (uzum  shakari)  dekstroza  -   olma,  anjir, 
gilos  uglevodlari  tarkibiga  kiradi.
F ru k to za  (u  meva  shakari  deb  ham  ataladi)  m evalarda,  piyozda 
glyukoza  bilan  birga  qiyin  kristallashadi.  B a’zi  o 'sim liklarda  spirt 
nordon achchiq moddalar bilan birikkan holda uchraydi.  Bu birikmalar 
glikozidlar  deb  ataladi.  Bodom  m ag'zi  achchiq  qiladigan  amigdalin, 
q ashq arb eda  bargidagi  kum arin,  etm ak  o'sim ligi  ildizidagi  safonin 
shular jum lasidandir.
Disaxaridlar  murakkab uglevodlar bo'lib, ularga saxaroza va maltoza 
kiradi.  Saxaroza qamish shakarida (glyukoza  va furuktoza  birikmasidan 
hosil  bo'ladi),  maltoza  yashil  o'sim liklarda  diastaza  fermenti  ta ’sirida 
kraxm aldan  hosil  bo'ladi.  Polisaxaridlar  m onosaxaridlardan  suvning 
ajrab  chiqishi  tufayli  hosil  bo'ladi.  K raxmal  -   klechatka  (sellyuloza), 
inullin,  gemisellyulozalar,  polisaxiridlardir.
O'sim liklarning  yosh  hujayralarida  sitoplazma  hujayraning  barcha 
b o 's h lig 'in i  to 'ld ir ib   tu ra d i.  H u ja y ra   o 's ib   b o rg an   sari  u n in g  
sitoplazmasida  vakuolalar  deb  yuritiladigan  kichkina  bo'shliqlar  yoki 
pufakchalar bo'ladi.  Bunday  bo'shliqlar maxsus suyuqlik hujayra shirasi 
bilan  to'lgan bo'ladi.  Hujayra o'sib  borgan  sari vakuolalar  kattalashadi 
va  nihoyat,  bitta yirik vakuola  bo'lib  qo'shiladi.  Bunda  ular  sitoplazma 
ham da  yadroni  hujayra  devoriga  surib  chiqaradi.  H ujayra  shirasining 
tarkibi  ham  o'sim liklar  turlarida  har  xil  bo'ladi.  H ujayra  shirasining 
tarkibida  organik moddalardan  uglevodlar  (shakarlar)  bo'ladi.  Organik 
kislotalardan olma, limon, uzum ham da oksalat kislotalar k o'p  uchraydi. 
Hujayra shirasida alkoloidlar, tam aki bargida nikotin, ko'knorida opium 
bo'ladi.  K o 'pgina  alkoloidlar  dori-darm on  sifatida  ishlatiladi  (xinin, 
kofein,  opium).  Zararkunanda va  hasharotlarga  qarshi  kurashish  uchun 
ishlatiladigan vositalar (nikotin, anabazin) o'simliklar tarkibidan olinadi. 
Pigmentlar -  suvda oson eriydigan bo'yoq moddalar bo'lib, ular antosian
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

va  antoxlor  barg  meva  gullarda  uchraydi.  Bundan  tashqari  oshlovchi 
moddalar, kristallar va tuzlar ham uchraydi. Sho'rxok yerlarda o ‘sadigan 
o ‘simliklarda  mineral  tuzlar  ko‘p  bo'ladi.
N AZORAT SAVOLLARI
1.  Botanika  fani  tarixi  to'g'risida  tushuncha  bering.
2.  Hujayra qanday qismlardan tashkil topgan?
3. Sitoplazma organoidlariga nimalar kiradi?
4. Hujayraning zaxira oziq moddalari va ulaming tarkibi nimalardan
iborat?
5. Plastidalar necha xil bo‘ladi va ulaming vazifasi nimadan iborat?
6. Hujayraning b o ‘linib ko'payishi necha xil?
7.  Fermentlar,  vitaminlar,  antibiotiklar haqida  tushuncha  bering.