Yem-xashak rejasi va yem-xashak balansini tuzish

Aim.uz

Yem-xashak rejasi va yem-xashak balansini tuzish

Turli chorva mollarini boqish tartibi mamlakatimizning u yoki bu hududidagi mavjud yem-xashak turlari, ularni yetishtirish usullari, chorva mollarini asrash, hamda tarmoqning intensivlik darajasiga ko`ra belgilanadi. Chorvachilikda foydalaniladigan yem-xashak bir necha turga bo`linadi. Yem-xashak, asosan, qishloq xo`jaligi mahsulotlari, yoki uni qayta ishlashdan hosil qilinadi. Hayvon mahsulotlaridan tayyorlanadigan ozuqaqa sut va uning chiqindilari go`sht, baliq, suyak unlari va boshqa chorvachilik chiqindilaridan tayyorlangan ozuqalarga suyak uni, fosfor har xil tuzlar va turli mikroelementli yemlar kiradi.

Har bir qishloq xo`jaligi hududi va korxonasida yem-xashak yetishtirishni to`g`ri tashkil etsh va chorvaning ozuqa bazasini mustahkamlash, chorva mollarini ozuqalantirishni maqsadga muvofiq tashkil etishning asosiy sharti chorva ratsionida mollar o`zlashtirishi uchun zarur hamma moddalar mavjud yem-xashaklarning optimal tartibini tanlab olish va mahsulot birligiga eng kam ozuqa birligi sarflashdir. Ozuqa ratsioni chorva mollariga beriladigan yem-xashak turlari va ularning ozuqa me’yoridagi salmog`ini ifoda etadi. Ozuqa ratsioni har bir chorva turi bo`yicha har qaysi korxonaning o`ziga xos xususiyatlari, ya’ni yem-xashak turlari, ularni yetishtirish usul va yo`llari hisobga olingan holda belgilanadi.

Ozuqa ratsioni chorva mollarining biologik ehtiyojlarini to`la qondirish va yem-xashak sarfiga chorva mollarini asrash usullari va mollar mahsuldorligi katta ta’sir etadi. Mahsuldorlik qancha katta bo`lsa, mahsulot birligiga shuncha kam yem-xashak sarflanadi. Chunki chorva mollarining hayotini saqlab turish uchun talab qilinadigan yem bo`lsa, u shuncha ko`p mahsulot o`sishiga taqsimlanadi. Masalan, sigirlardan 2000 kg sut olinganda, 1kg sut yetishtirish uchun 1,4 kg ozuqa birligi , 125 gr oqsil modda, 3000 kg sut olinganda, 1,14 kg ozuqa birligi sarflanadi.

Ayrim turdagi yem-xashak, shirali ozuqa, suvli, dag`al va ko`k ozuqaqa talab shu turdagi chorva moli uchun qabul qilingan ratsiondagi uning salmog`iga ko`paytiriladi. Yuqoridagi misolda sigirlar uchun qabul qilingan ratsiondagi shirali ozuqalar 22 foizni tashkil etishi kerak bo`lganda rejalashtirilgan mahsulot uchun talab etiladigan shirali ozuqalarning umumiy hajmi 9029 s ni (41041 x 22) : 100 tashkil etadi.

Zarur umumiy yem-xashak talabi miqdori aniqlangach, yem-xashak balansi tuziladi. Balansda yem-xashakning hamma turlari ko`rsatiladi. Balansda yem-xashaklar jismoniy holidagina emas, balki ozuqa turlalarida va o`zlashtiriladigan oqsil moddalari tarzida ham hisobga olinadi. Chorvachilikning ishlab chiqarish dasturini rejalashtirishda uning yem-xashakka talabini to`g`ri aniqlashga asosiy e’tibor qaratilishi kerak. Xo`jaliklarda chorvachilikning yem-xashakka talabi ikki davrda: rejalashtirilayotgan kalendar yil hamda rejalashtirilayotgan yilning hosilidan kelasi yilning hosiliga bo`lgan davrda aniqlanadi. Rejalashtirilayotgan kalendar yilga yem-xashakka bo`lgan talabni aniqlash yem-xashakka bo`ladigan sarflar hamda chorvachilik mahsulotlari tannarxini aniqlash uchun zarur.

Rejalashtirilayotgan yilning hosilidan kelasi yilning hosiligacha bo`lgan davrga aniqlash o`simlikchilik ishlab chiqarish dasturini ya’ni yem-xashak ekin maydonlari tuzilishi va hosildorligini to`g`ri rejalashtirish, o`simlikchilik bilan chorvachilik tarmoqlari o`rtasida to`g`ri nisbatni belgilash uchun zarur. Chorvachilikning rejalashtirilayotgan kalendar yilga yem-xashakka talabini aniqlashda chorva mollari va parrandalarning rejalashtirilgan o`rtacha yillik bosh soni yoki yetishtiriladigan mahsulot hajmi asos qilib olinadi. Hosildan hosilgacha bo`lgan davrga talabni aniqlashda chorva mollari va parrandalarni rejalashtirilayotgan yilning oxiriga bo`lgan bosh soni va kelasi yilning birinchi yarmida mollar bosh sonida bo`ladigan o`zgarishlar hisobga olinadi (olinadigan buzoqlar).

Chorvachilikning yem-xashakka talabi chorva mollarining o`rtacha yillik soni va boqish me’yorlariga ko`ra aniqlanadi. Yirik chorva mollarini boqishni tashkil etishda ratsionga qo`yiladigan zootexnika talablari to`la hisobga olinishi kerak. Xo`jalikda qo`llaniladigan ratsion ham zootexnika talablari hamda iqtisodiy talablar, ya’ni chorva mollarining yuqori mahsuldorligini ta’minlash uchun turli-tuman va to`yimli bo`lishi bilan birga ratsion qiymati arzon bo`lishini ta’minlash kerak.

O`simlikchilik tarmoqlari bilan chorvachilikni to`g`ri bog`lash, o`simlikchilik tarmoqlari chorvachilikda yem-xashakka bo`lgan talabni qay darajada qondirayotganini aniqlash, agar yem-xashak ishlab chiqarish bilan unga bo`lgan talab o`rtasida biror-bir farq sodir bo`lsa, uni bartaraf etish tadbirlarini belgilash uchun yem-xashak balansi tuziladi. U ikki qismdan iborat bo`lib, birinchi qismida talab etiladigan yem-xashaklar, ikkinchi qismida yetishtiriladigan yem-xashaklar va farq ko`rsatiladi. Agar ayrim yem-xashak turlari bo`yicha biror-bir farq sodir bo`lsa, uni bartaraf etish choralari ko`riladi.

Bunga korxonaning ichki imkoniyatlarini ishga solishga asosiy e’tibor qaratilishi kerak. Buning uchun birinchi navbatda boqish ratsioniga rioya qilgan holda o`zaro o`rnini qoplaydigan ekinlarning hosildorligiga ko`ra ekin maydonlarini qayta ko`rib chiqish, kam hosilli ekinlarni yuqori hosilligi bilan almashtirish yoki ekinlarning hosildorligini oshirish tadbirlarini ko`rish talab etiladi.

Ekinlarni ekish va vegetatsiya davrlariga ko`ra ma’lum maydonlarga ekinlarni qayta - ikkinchi hosil uchun ekish tadbirlari belgilanadi. Korxonaning imkoniyatlari bo`lmagan taqdirda, yoki bu yuqoridagi tadbirlarni amalga oshirish yetarli iqtisodiy natija bermagandagina yetishmagan yem-xashaklarni tashqaridan sotib olishni rejalashtirish talab etiladi. Bunda ham, faqat shirali ozuqalarni sotib olishni rejalashtirish, hamda dag`al va suvli ozuqalarni o`z xo`jaligida talab darajasida yetishtirish kerak.
Qisqacha xulosalar

Chorvachilik qishloq xo`jaligining asosiy tarmoqlaridan biri hisoblanadi va qishloq xo`jaligi mahsulotlarining qariyb yarmini beradi.

Respublikada chorvachilikni rivojlantirish darajasi yetarli emas, samaradorligi past, aholining chorvachilik mahsulotlariga talabi hali yetarli qondirilayotganligi yo`q.

Chorvachilikni turlicha yuritish tizimi mavjud bo`lib, u yoki bu tizimni qo`llash korxonaning iqtisodiy mavqei va chorvachilikning xususiyatiga bog`liq.

Chorvachilikni yuritish tizimining asosini chorvachilikning ozuqa bazasi, yem-xashak yetishtirish tashkil etadi.

Poda tarkibi, poda aylanmasi, yem-xashak talabi, chorvachilikni tashkil etishning asosiy elementidir.

Nazorat va muhokama uchun savollar

1. Chorvachilikni yuritish tizimi va uning elementlari qanday?

2. Chorvachilik tizimining turlari va ularning o`ziga xos xususiyatlari qanday?

3. Chorvachilik tizimiga qanday kursatkichlar bilan baho beriladi?

4. Chorvachilikda qanday poda aylanmasi tuziladi?

5. Chorva mollarining mahsuldorligi qanday rejalashtiriladi?

6. Chorvaning yem-xashakka talabi va yem-xashak balansi qanday tuziladi?

Adabiyotlar

1. 
   Samatov G`.A. va boshq. Qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishini tashkil etish. – T.: O`zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2005. - 507 b.
   
2. 
   Jo`raev F. Qishloq xo`jalik korxonalarida ishlab chiqarishni tashkil etish. – T.: Istiqlol, 2004.
   
3. 
   Hamdamov Q.S. Qishloq xo`jaligi korxonalari faoliyatini boshqarish. – T.: O`zbekiston Yozuvchilar uyushmasi Adabiyot Jamg`armasi, 2004.
   
4. 
   Abdug`aniyev A., Abdug`aniyev A.A. Qishloq xo`jaligi iqtisodiyoti. – T.: O`zbekiston Yozuvchilar uyushmasi Adabiyot Jamg`armasi, 2004
   
5. 
   Петранова Г.А. Экономика и управление в сельском хозяйстве. – M.: Академия, 2003.
   
6. 
   Макаветс Л.И., Макаветс М.Н. Экономика производства и сельскохозяйственного производства. – Санкт-Петербург, 2002.
   
7. 
   Петранова Г.А. Экономика и управление в сельском хозяйстве: Учебник, 2004, http://textbook.ru/catalogue/book/33320.html
   

Aim.uz