Yazıya qədərki qaynaqlar. Mixi yazılar və antik ədəbiyyat. "Albaniya tarixi"

XX mövzu

Türkçülük, türk dünyası və müasir siyasi proseslər.

Plan

1. XX əsrin əvvəllərində türkçülük ideologiasının və ictimai fikrin inkişafı.

2. Türk xalqlarının siyasi, iqtisadi və mədəni yaxınlaşmasının tarixi zəruriliyi.

3. Müasir türk dünyası: inteqrasiya, inkişaf və perspektivlər.

Ədəbiyyat

1.Əliyev H.Ə. Türkiyə Respublikasına rəsmi səfərlərin sənədləri. (1993-2003-cü (illər) Bakı, 2003.

2.Türkdilli ölkələrin dövlət başçılarının zurvə toplantısının sənədləri. Bakı,1999.

3.Azərbaycan tarixi. VII cild, Bakı, 2003,səh 472-481.

4.Məmmədov İ, Məmmədov Ç. Siyasi tarix, Bakı, 2004, səh 320-329.

5.Siyasi tarix (Dərs vəsaiti) II hissə, Bakı, 1998, səh 329-347.

6.Musayev M.R. Mirzəyev M.H. Türk dünyası. Bakı, 2004.

7.. Azərbaycan tarixi. Ali məktəblər üçün dərslik . Bakı 2014.

Türk mənşəli xalqlar dünyanın ən qədim xalqlarındandır. Onlar şimali-şərqi Çindən tutmuş Şərqi Avropaya qədər olan geniş ərazilərdə yaşamışlar. Orta Asiya, Sayan-Altay dağlarının şimal-qərb bölgəsi,Yenisey və İrtış çayları boyu, Ural, Volqaboyu, Balxaş gölü, Xəzər dənizinin bütün ətraf bölgələri türk mənşəli xalqların daim yaşadığı ərazilər idi. Tarixin müxtəlif vaxtlarında 115-ə qədər türk dövlətləri olmuşdur. Onlardan 15-i imperatorluq (Xaqanlıq) 38-i imperatorluq olmayan dövlət, 34-ü bəylik, 4-ü atəbəylik, 16-sı xanlıq, 5-i isə respublika olmuşdur.

Lakin sonralar 600 ilildən çox yaşayan (1299-1918) Asiyada Anadolunu, Suriyanı, Fələstini, İraqı, Misiri, Avropada Bolqarıstan, Serbiya, Makedoniya, Albaniyanı və başqa əraziləri özündə birləşdirən Osmanlı imperiyası istisna olmaqla türk xalqlarının tarixin müxtəlif zamanlarında mövcud olmuş dövlət və dövlət qurumları parçalanıb dağılmışlar.

Onlar iri dövlətlərdən Rusiya, Çİn, İran, Avstriya- Macarıstanın qəsbkar siyasətinin qurbanı olmuşlar və onların əsarəti altına düşmüşlər.

Dünya sivilizasiyasına Məhəmməd Xarəzmi (780-850), Fərabi (870-950), Biruni (973-1048), İbn Sina (480-1037), N.Gəncəvi (1141-1209), N.Tusi (1201-1274), Nəsimi (1369-1417), Füzuli (1404-1556) və başqaları kimi elm və mədəniyyət korifeyləri, Attila, Mete, Şah İsmayıl, Babək, Teymur, Çingiz xan və başqaları kimi fatehlər və sərkərdələr və yüksək mənəvi dəyərlər bəxş etmiş Turan dünyası pərən-pərən edilərək iri dövlətlərin tabeçiliyinə və müstəmləkəsinə düşmüşdür.

Xalqlara dirçəliş və liberal demokratizm gətirən kapitalizm cəmiyyətinin inkişafı da onların müstəqillik uğrunda mübarizəsinə kömək etməmişiş, əksinə onları iri kapitalist dövlətlərinin müstəmləkə və xammal bazasına çevirmişdir.

XVIII əsrin axırları üçün hələ az-çox öz müstəqilliyini saxlayan türk əmirlikləri və xanlıqları da XIX əsrin 80-ci illərində tamamilə işğal olunaraq Rusiyanın ucqarlarına çevirilmişdilər.

XIX əsrin əvvələrində Şimali Azərbaycan,həmin əsrin 60-80-ci illərində Orta Asiya tamamilə Rusiayaya birləşdrlmişdir.

Türkmənşəli xalqların parçaılanmasınn iqtisadi və siyasi səbəbələri aşağıdakılardır:

-Tarixən kök salmış feodal pərakəndəliyi;

-Silah gücü ilə yaradılmış türk dövlətlərinin iqtisadi cəhətdən möhkəm olmaması;

-İri təcavüzkar dövlətlərə qarşı birgə müqavimətin zəif olması;

-Bu dövlətlərin zəngin yeraltı və yerüstü sərbəstlərə malik olmaları və bunlara qarşı iqtisadi,siyasi və hərbi maraqların güclü olması:

-Öz əxlaqi ənnələrinə görə türk xalqlarının humanistliyi, sadəlöhvlüyü, sədaqətliyi və s.-müxtəlif dinə və təriqətlərə parçalanma mövcudluğu.

Dil və mənşə fərqlərinə görə türklər dörd qola ayrılmışlar:

1.Oğuzlar. Bura türklər, azərbaycanlılar, qaqauzlar, türkmənlər, kərküklər, tatarlar aiddir.(Krım)

2.Uyğurlar. Bura özbəklər,salarlar,tuvalılar,xakaslar və s. daxildir.

3.Qıpçaqlar. Bura qazaxlar, qaraqalpaqlar, qırğızlar, altaylar, noqaylar daxildir

4.Bulqarlar; Bura tatarlar (Kazan)başqırdlar, qaracaylar, karainlər daxildirlər.

Bütün türklərin kökündə eyni cəhətlər vardır.Bunlar aşağıdakılardır:

1.Dil ümumiliyi.

2.Ədəbi həyatın ümmuiliyi .

3.El sənətlərinin ümumiliyi

4.Tarixi-coğrafi məna

5.Adət-ənənə və əxlaq birliyi.

6.Eyni və ya oxşar toponimlər.

Tarixin bütün dönəmlərində türk xalqlarına qarşı iftiralar söylənmiş,onların köçəri, barbar, qeyri mədəni xalq olduqlarını iddia etmişlər.

Türk xalqının böyük oğlu və xilaskarı Kamal Ata türk deyirdi: “Türk xalqı böyük tarix yaratmışdır, lakin onun tarixi haqqında özgələri yazmışdır.”

XX əsrin əvvələrində məşhur Türkiyə tarixçisi Bəsim Atalay yazırdı ki, bəşər tarixində nə qədər ləkə varsa, onu türklərin adına yazmağa çalışıblar. Türk sərkərdələrini qaniçən, barbar kimi qələmə verənlər,öz tarixlərindəki vəhşiliklərdən sükutla keçiblər. O,yazırdı: “Çingiz xan yalnız qılıncla iş görməmişdir. Öz məmləkəti üçün qanunlar yaradılması zərurətini bilən bir hökmdar heç zaman biliksiz və qaba ola bilməzdi. İftiralara.böhtanlara baxmayaraq hələ lap erkən dövrlərdən türk xalqları bəşər mədəniyyətinin avanqardı olmuş,öz idrakı və yenilməzliyi ilə dünyanı heyrətdə buraxmışdır. Tarixdə türklər qədər hakim olmuş, xaqanlıqlar yaratmış,şan-şöhrət qazanmış bir xalq olmamışdır. Onlar nə qədər öyünsələr də yeri var”.

XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq türk xalqları içəisində özünüdərk və özünəqayıtma meylləri güclənməyə başlayır.Bu oyanış özünü daha çox Rusiyada göstərirdi. Bu dövrdə Rusiyada siyahıya almaya görə 196 türkdilli xalqlar yaşayırdı.Ona görə də türkçülük ideologiyalarının mərkəzi də məhz Rusiya sayılırdı.

Türkçülük ideologiyaları və ictimai fikrin intibahı XX əsrin əvvələrində dünyada baş verən hadisələrlə bağlı idi. Rusiyada baş verən inqilablar nəticəsində türkçülük ideologiyası əvvəlcə Rusiyada yaranmış, sonralar oradan Türkiyəyə keçmişdir.

Amerika alimi Ç. U. Hostler yazır: “1907-ci ildən sonra Rusiyada liberalizmin təqibi ilə əlaqədar türk-tatar liderlərinin mühacirəti nəticəsində pantürkizmin ağırlıq mərkəzi Rusiyadan Türkiyəyə keçdi.”

Pantürkizm Rusiya həqiqətinin məhsuludur.Türkçülük ideologiyasının formalaşması hər şeydən əvvəl Rusiyanın milli uğurlarında və türkdilli xalqlarda milli burjuaziyanın meydana gəlməsi və inkişafı ilə bağlı idi.

Bakıda H.B. Zərdabinin nəşr etdirdiyi “Əkinçi” qəzetində, sonra isə Baxçasarayda (Krım) İsmayıl bəy Qaspiralının “Tərcümən” qəzetində geniş inkişaf edən türkçülük ideyaları Rusiyadakı türk xalqlarının milli şüurunun formalaşmasında və inkişafında mühüm rol oynamışdı. Türkdilli mətbuat turançılıq ideyalarının cücərməsi üçün zəmin yaradırdı.

Məmmədağa Şaxtaxtinskinin Tiflisdə nəşr etdirdiyi “Şərqi-Rus”, Ə. Topçubaşovun Bakıda nəşr etdiyi “Həyat”, Əhməd bəy Ağaoğlunun buraxdığı “İrşad”, Əli bəy Hüseyinzadənin “Fiyuzat”, islam dininiYaponiyada yaymış Əbdürrəşid İbrahimovun Peterburqda nəşr etdirdiyi “Ülfət”, Fateh Kərimovun Orenburqda nəşr etdiyi “Vaxt” və sair mətbuat orqanlarında türklərin özünüdərk və özünə qayıtması ilə bağlı mübahisələr, onların tarixi dövlətçilik ənənələri ilə bağlı məqalələr diqqəti cəlb edirdi.

Türkçülük ideologiyasının yaranması və formalaşmasında Qahirədə Əli Kamal bəyin nəşr etdirdiyi”Türk” qəzetinin xidmətini də xüsusi qeyd etmək lazımdır.

Həmin mətbuat orqanlarında daha çox türkçülük və turançılıq ideyalarının genişlənməsinə diqqət yetirilirdi.Yəni bütün türk xalqlarının vahid Turan dövlətində birləşməsi ideyası gündəmdə idi.

Türkçülük və Turançılıq ideyalarının yarandığı ilk mərhələni M.Ə.Rəsulzadə “Romantik pantürkizm”dövrü adlandırmışdır.

Lakin əhəmiyyətinə baxmayaraq milli şüurun formalaşdığı şəraitdə gerçəkləşməsi xəyal olan “romantik pantürkizm” milli qüvvələrin tələbatına cavab vermirdi və artıq arxada qalmışdı.

Birinci Rus inqilabından sonra (1905-1907).Rusiyada yaşayan bir sıra türkçülük ideyasını yayanlar siyasi şəraitlə əlaqədar Türkiyəyə müraciət etməyə məcbur oldular. Bunlardan Yusif Akçura oğlu (milliyyətcə tatar idi); Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağaoğlu və başqalarını göstərmək olar. Bunların təsiri altında həmin dövrdə Türkiyədə Ziya Göy Alp və başqaları kimi türkçülər yetişdilər.Hətta 1910-1913-cü illərdə Avropa şəhərlərində də türkçülük ideyaları genişlənirdi. Orada “Türk yurdu” adlı klublar da meydana gəlmişdi.

Türkçülüyün banilərindən biri olan Yusif Akçura oğlu (1870-1927)Qazan tatarı idi, Samarada fabrikant ailəsində anadan olmuşdu.Ümumi təhsilini İstanbulda almış, sonra Qazan Universitetində dərs demişdir.”Rusiya Müsəlmanları İttifaqı” partiyasının yaradılmasında yaxından iştirak etmişdir.Sonralar İstanbula köçmüş, Milli Məclisə deputat seçilmiş,Ankara Universitetinin hüquq fakultəsinin professoru olmuşdur. Onun rəhbərliyi ilə “Türk yurdu” jurnalı çap edilməyə başladı.Həmin jurnalın yaranmasında Əli bəy Hüseynzadə və Ağıl Muxtar da yaxından iştirak etmişdilər. Az sonra həmin türkçülərin sırasında məşhur türkçü və türkçülük ideologiyasının yaradıcılarından biri olan Ziya Göy Alp da görünməyə başlayır.

Ziya Göy Alp özünün mənəvi cəhətdən yetişməsi və formalaşmasında Əli bəy Hüseynzadəni özünün mənəvi atası hesab etmişdir.

Türkiyənin rəhbərliyi altında Böyük Turan dövlətinin yaranması ideyası Qərb və Rus mətbuatında daha çox rast gəlinirdi. Bu mənada Kamal Atatürkün pantürkizm və panişlamizmə münasibəti xüsusilə maraqlıdır.1921-ci ilin dekabrında Türkiyə Böyük Millət Məclisində çıxışında Atatürk qeyd etmişdi ki, türklər müsəlman olmaq etibarilə öz din qardaşlarının taleyi ilə həmişə maraqlanacaq, lakin türklər heç bir vaxt bütün bu xalqları Türkiyənin başçılığı altında vahid imperiyada birləşdirmək fikrinə düşməməlidirlər. “O,göstərirdi ki, keçmişdə türklər bu cür xülyaları irəli sürməklə bütün dünyanın nifrət və qəzəbini qazanmışdır. Biz həyatımızı ancaq müstəqil yaşamağa həsr etməliyik.”

Turançılıq və Trükiyənin rəhbərliyi altında birləşmək ideyaları 1918-ci ildə Azərbaycanda da geniş yer tuturdu. Xüsusilə Gəncədə bu ideyanı müdafiə edən müxaliflər daha çox idi.Lakin yeni yaranmış Xalq Cümhuriyyəti rəhbərliyi Azərbaycanın müstəqilliyi ideyalarını müdafiə edirdilər və buna nail oldular.

Türkçülüyün gerçəkləşməsi uörunda mübarizədə, onun türk xalqlarına aşılanmasında Ziya Göy Alp xüsusilə fərqlənirdi.O,18 yaşında olarkən həyatında böhranlı anlar olmuş,özünə qəsd etməyə çalışmışdır. Lakin sonralar aktiv həyata qoşulan Ziya Göy Alp İstanbul Universitetində sosiologiya professoru olmuş, Türkiyə Respublikasının Böyük Millət Məclisinə deputat seçilmişdir.

Kamal Atatürk onun varlığına yüksək qiymət verərək yazmışdır: “Ətimin və sümüyünün atası Əli Rza əfəndidirsə,fikrimin atası Ziya göy Alpdır”.Ziya.Göy Alp türkçülük ideyasını böyüklüyünə görə üç dərəcəyə bölür:

1.Türkçülük:

2.Oğuzçuluq və ya türkmənçilik:

3.Turançılıq.

Onun fikrincə milli Trük dövlətinin-respublikasının yaranması birinci ideyanın gerçəkləşməsi demək idi.

Yaxın və uzaq ideya və məqsəd kimi oğuzçuluq və ya turançılıq nəzərdə tutulurdu. Oğuzçuluq –oğuz birliyi və və ya Türkmənçilikdir. Milli duyğuların yaxınlığı baxımından birləşə bilənlər onun fikrincə məhz oğuzlar ola bilərdilər.Türkiyə,Azərbaycan,İran,Orta Asiya türkləri oğuz soyundan ibarət idilər. Burada da söhbət məhz oğuz xalqlarının birləşməsindən gedir. Lakin Ziya Göy Alpa görə bu xalqların siyasi birləşməsindən danışmaq hələ tezdir,yalnız onların mədəniyyət baxımından birləşməsindən söhbət gedə bilərdi.Türkçülük ideologiyasının ən uzaq məqsədi isə böyük Turan dövlətinin yaranmasından ibarət idi.Turan yer üzündə olan bütün türklərin vahid məkanda dövlət şərçivəsində birləşməsidir.

Türkçülük ideologiyası tərəfdarlarının əksəriyyəti hesab edirdi ki,türk millətçisi olmaq,eyni zamanda islamçı olmaq deməkdir,belə ki,din dildən sonra millətin ən mühüm göstəricisidir.

Əhməd ağa oğlu göstərirdi ki,islam türk üçün sadəcə din deyil, o “milli və irqi”dindir.Odur ki,türkçülük hərəkatına qoşulan hər bir kəs islamı qəbul etməlidir. Ziya Göl Alp yazırdı:”Türkçülüyün qayəsi müasir bir islam türkçülüyüdür.”

Göründüyü kimi Ziya.Göy Alp ”türkləşmək, islamlaşmaq, müasirləşmək” kimi düşüncəni uzaqlaşdırmağa çalışır.

Türkçülük idelogiyaları bir qayda olaraq türk aləminin hüdudlarını müəyyən etməyə, bu işdə ərazi amilinə tez-tez müraciət edirdilər.Əhməd Ağaoğlunun “Türk yurdu” jurnalında nəşr etdiyi “Türk aləmi ” məqaləsi xüsusi ilə diqqəti cəlb edir.O, yazırdı: “Asiyanın ürəyində ucalan Altay dağlarından axıb gələn türklər dünyaünın şimal və cənubuna , şərq və qərbinə yayılmışdılar. Türklər Çinin ən ucqar bucaqlarından Finlandiya, Polşa, Macarıstan və Şimali Afrikayadək müxtəlif ərazilərdə səpələnmişdilər.”

Ə.Ağaoğlunun fikrincə türk aləminin ərazisi təxminən Avropa və Amerikanın birgə ərazisinə bərabərdir və bu ərazidə təxminən 70 milyon türk əhalisi yaşayır.Göstərmək lazımdır ki, bu rəqəm müasir dövrdə 250-milyonu keçmişdir.

Türk dünyasının sərhədlərini müəyyən etməyə səy göstərən Yusif Akçura oğlu türk ruhunu Qafqazda, Sibirdə, Şərqi Türküstanda – Turan çöllərində axtarırdı.

“Türk aləmində ” məqaləsində Yusif Akçura oğlu Türk dünyasının 3 hissədən ibarət olduğunu qeyd edirdi :a) Müstəqil Osmanlı imperiyası; b) Çar Rusiyası və qismən Çinin tabeliyində olan ərazilər; c ) İranın şimalı və şimal şərqı.

Türk xalqlarının yaşadıqları coğrafi ərazi hazırda Qərbdə Aralıq dənizi sahillərindən şərqdə Edzin -Qol çayına (Çin səddinə qədər ). Şimalda buzlu okean sahillərinədək,cənubda Kunlük dağlarına qədər geniş bir sahəni tutur.Sahəsi 10,5milyon kilometrdən çoxdur ki, bu da Avrasiya materikinin təxminən1/5-ni təşkil edir.

XX əsrin əvvəllərinə nisbətən türklərin sayı 3 dəfədən də çox artmışdır.Türk xalqlarının bədxahlarını qorxudan da elə budur. Dünyada demokratik dəyişikliklər açıq-aydın türk, eyni zammanda müsəlman xalqlarının xeyrinə dəyişir. XXI əsr türk əsri kimi tarixə düşəcəkdir.

XX əsrin sonlarına aid statistikaya görə Azərbaycanlıların orta illik artımı 2,7%, özbəklərin 3%, türkmənlərin 3%, qırğızların 2.9% təşkil etdiyi halda İngiltərədə bu artım 0,1 % Yaponiyada 0,9%,İsveçrədə 0,3%, Pribaltika, Almaniya kimi ölkələrdə əhalinin artımı 0,1% təşkil edir.

Müxtəlif ölkələrin belə əhali artımı ciddi demokratik dəyişikliklərə gətirib çıxaracağından xəbər verir.Eyni zamanda dünya müsəlmanlarının say artımında da türklərin payı vardır.Ümumiyyətlə türk xalqının 80%-i müsəlman, 20%-i isə qeyri müsəlmanlardan–şamanizm,buddizm və yəhudilik dininə inananlardan ibarətdir. Məcburiyyət qarşısında qalan və tarixi səbəblər üzündən bəzi türklər hətta xristianlığı da qəbul ediblər.

Türklərin xristianlaşmasında rusların apardığı siyasətin də rolu böyük olmuşdur.

BMT –nin statistik məlumatlarına görə, dünya dilləri sırasında türk dili beşinci yerdədir.O da bir həqiqətdir ki,bir çox dövlətlərin daxilində yaşayan milyonlarla türk öz doğma dilini unudub, daha doğrusu unutdurulub.Türklərin təhsil aldığı müəssisələrdə digər dillər hakim olub, əksər türklər məcburən kiril əlifbası ilə oxuyub yazıblar.

Göstərilən faktlar daha çox özünü Sovet imperiyası dövründə biruzə vermişdir. Hətta bu siyasət o dərəcəyə çatmışdır ki, bəzi müttəfiq respublikalarda -əsasən Orta Asiya respublikalarında ana-türk dilində bir dənə də olsun ali təhsil müəsisəsi yox idi. Ruslaşdırma syasəti birinci növbədə antitürk siyasətindən gəlib keçirdi.

Vaxtilə iqtisadi cəhətdən də türk respublikaları və türk toplumları çıxılmaz vəzyyətə salınıblar. Azərbaycan, Özbəkistan, Qazaxıstan kimi respublikalar Ümumittifaq büdcəsinə daha çox gəlir verirdilər, lakin aldıqları işə verdiklərindən daha az idi. Bu respublikalar hesabına Ermənistan, Moldova, Pribaltika respublikaları daha çox faydalanırdılar.

Məsələn Qazaxıstan iqtisadi sahədə 5-ci yerdə getməsinə baxmayaraq, əhalinin həyat səviyyəsinə görə 12-ci yerdə gedirdi. Digər türk respublikalarında da eyni vəziyyət yaranmışdır.

SSRİ dövründə atom sınaqları ən çox türklərin yaşadıqları ərazilərdə həyata keçirilirdi. Ekoloji cəhətdən ən çox əziyyət çəkən respublikalar da məhz türk respublikaları idi. Məsələn 70-80-ci illərdə təkcə Sumqayıtda 13-dən çox kimya müəssisəsi tikilmişdir.

Aral dənizinin qurumasının qarşısının alınmaması böyük ekoloji problem yaradırdı.

Ən çox ağır zəhmət tələb edən işlərin çoxu da türk xalqları üzərinə düşürdü. Pambıqçılıq, üzümçülük, tərəvəzçilik belə sahələrdəndir.

XX əsrin sonlarında türk dünyasının dünya sisteminin burulğanına daxil olması tarixin qanunauyğun inkişafının nəticəsidir. Sovet imperiyasının dağılması türk xalqlarının tarixində yeni dövrün –azadlıq və inkişaf dövrünün başlanmasına gətirib çıxardı. İmperiyanın dağılması nəticəsində türk dilli xalqları təmsil edən, 5 müstəqil dövlətin Azərbaycan,Qazaxıstan,Özbəkistan, Qırğızıstan və Türkmənistanın yaranması qüvvələr nisbətinin dəyişməsində mühüm amil sayılmalıdır.

Türkdilli xalqların təmsil etdikləri müstəqil dövlətlər və muxtar qurumlar böyük əraziyə və olduqca müxtəlif təbii sərvətlərin zəngin ehtiyyatlarına malikdirlər. Belə ehtiyyatlar isə həmin ölkələrdə təsərrüfatın bütün sahələrini inkişaf etdirməyə, xalqların iqtisadi və sosial həyatını yüksək səviyyəyə çatdırmağa imkan verir. Həmin ölkələr nəinki iqtisadi,həm də hərbi və siyasi potensiala malikdirlər.

Hazırda BMT-də 6 türk dövləti təmsil olunmuşdur. Türkiyə isə BMT-nin Təhlükəsizlik Şurasının üzvüdür. Türk dünyasının hərbi-iqtisadi potensialına gəlincə bu ölkələrdə ildə təxminən 200 milyon tondan artıq neft, 160 milyard kubmetr qaz, 250 milyon tona yaxın kömür çıxarılır, 3550 milyard kilovat saat elektrik enerjisi istehsal olunur.

Qzaxıstan ərazisində Baykonur raket buraxma kompleksi, nüvə silahı arsenalı bu potensiala əlavə oluna bilər. Türk dünyasının güclü iqtisadi və hərbi potensiala malik olmaları onların getdikcə dünya siyasətinə təsir etmək imkanlarını çoxaldır. Hətta getdikcə bir sıra inkişaf etmiş ölkələr türkdilli ölkələrdən enerji asılılığına düşürlər.

XX əsrin sonları-XXI əsrin əvvəllərində türkdilli ölkələr və muxtar qurumlar arasında iqtisadi,siyasi,mədəni yaxınlaşmalar baş verdi. Demək olar ki, bu siyasətin həyata keçirilməsində ümüumulli lider H.Ə.Əliyevin çox büyük xidmətləri olmuşdur. Onun təşəbbüsü isə Traseka layihəsi olan böyük ipək yolunun bərpa olunması türk respublikaları arasında yaxınlaşmanın əsasını qoydu.

1993-cü ildə ilk dəfə olaraq İstanbulda türkdilli dövlət başçılarının zirvə toplantısının keçirilməsi də bu ölkələrin iqtisadi və mədəni cəhətdən yaxınlaşmasında böyük rol oynadı.

Sonralar Bakı, Asqabad, Astana, Daşkənd şəhərlərində keçirilən türkdilli dövlətlərin dövlət və hökumət başçılarının zirvə toplantılarının da bu məsələdə böyük rolu olmuşdur.

Türk xalqkarı dil və mədəniyyət baxımından xeyli yaxınlaşmışlar.Hal –hazırda gündəmdə duran ən əsas məsələlərdən biri türk xalqlarının ortaq dil məsələsidir.

Qlobal dünyada xalqların yaxınlaşması, milli məsələnin-millətçiliyin aradan qaldırıldığı bir dövrdə respublikada türkçülük siyasəti ilə yanaşı azərbaycançılıq siyasəti də gündəmə gəlmişidir.

H.Əliyevin dediyi kimi “Azərbaycan onun ərazisində yaşayan bütün millət və xalqlaırn ümumi vətənidir. Bizi bir birimizə bağlayan ideal yaxınlığı, mənəvi əxlaqi prinsiplərdir”

Yenə H.Əliyevin fikrini yada salaraq qeyd etməliyik ki, biz türk mənşəli millətik və türkdilli xalqalrının dilinə məxsus olan dilimiz vardır.

XXI mövzu

Müstəqil Azərbaycan Respublikası

Plan

1.Azərbaycanda dövlət müstəqilliyinin bərpa olunması və möhkəmləndirilməsi

uğrunda mübarizə.

2.Azərbaycan sosial-iqtisadi və mədəni inkişaf yolunda.

3.Azərbaycanda demokratik və hüquqi dövlət quruculuğu.

4.Azərbaycan Dünya birliyində.

Ədəbiyyat

1. Əliyev H.Ə.Müstəqilliyimiz əbədidir.II cild,Bakı, 1997.

2. Azərbaycan tarixi VII cild, Bakı,2003,səh.330-480.

3. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası. Bakı,2016

4. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Müstəqilliyinin bərpa edilməsi

haqqında” Ar.SSR Ali Sovetinin Bəynnaməsi. “Xalq qəzeti”,3 sentyabr,1991.

5. Məmmədov T,Məmmədov Ç,Siyasi tarix.II hissə, Bakı,1995,səh.121-135.

6. Tahir Q!affarov . Azərbaycanın ən yeni tarixi. XX əsrin sonları- XI əsrin əvvəlləri

Bakı 2006 .

7. Azərbaycan tarixi. Ali məktəblər üçün dərslik . Bakı 2014.

I Mühazirə

Plan

1.Azərbaycanda dövlət müstəqilliyinin bərpa olunması və möhkəm

ləndirilməsi uğrunda mübarizə.

2.Azərbaycan sosial-iqtisadi və mədəni inkişaf yolunda.

1990-cı il “Qanlı Yanvar”hadisəsindən sonra milli azadlıq hərakatı yeni məcraya daxil oldu. İndi o,imperiya tərkibindən çıxmaq,müstəqillik əldə etmək məzmununu aldı. İqtidar-müxalifət qarşıdurmasında da yeni mərhələ başlandı. 1990-cı ilin yazında bir qrup görkəmli alimlərin (75-lərin) və müxalifət nümayəndələrinin razılığı ilə “Məşvərət Şurası”yaradıldı. “Şuranın”razılığı ilə ilk dəfə olaraq prezident vəzifəsi təsis olundu.Mayın 21-də 28 may “Azərbaycan dövlət quruculuğunun dirçəliş günü”elan etdildi.

1990-cı il iyulun 19-da H.Əliyev Kominist Partiyası sıralarından çıxdı. O,iyulun 20-də Azərbaycana qayıtdı. İki gün sonra H.Əliyev Naxçıvana gedir.Sentyabrın 30-da keçirilən seçkilərdə H.Əliyev seçicilərin 95℅ səsini alaraq Az.SSR və Naxçıvan MSSR Ali sovetlərinə deputat seçildi.

1990-cı il noyabrın 17-də Naxçıvan MSSP Ali Sovetinin H.Əliyevin sədrliyi ilə keçirilən sessiyası Muxtar Respublikanın adında “Sovet Sosialist”sözlərinin götürülməsi və AXC-nin üçrəngli bayrağının dövlət bayrağı kimi qəbul edilməsi barədə tarixi qərar qəbul etdi.

1991-ci il fevralın 5-də Az.SSR Ali Sovetində demokratik qüvvələrin tələbi ilə dövlətin adı dəyişdirilərək “Azərbaycan Respublikası”adlandırılırdı.

Üçrəngli bayrağın dövlət bayrağı kimi təsdiq olunması barədə qərar qəbul olundu. Respublikada demokratik qüvvələrin tələbi ilə çoxpartiyalılığın tətşəkkülü üçün əlverişli şərait yarandı. AXCP,Xalq Azadlıq Partiyası,ASDP, “Yeni Müsavat”və s. partiyaların əsası qoyuldu.

1991-ci il oktyabrın 18-də Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin sessiyasında yekdilliklə “Azərbaycan Respublikasının Dövlət Müstəqilliyi haqqında” Konstitusiya Aktı qəbul olundu. Bununla da Azərbaycan öz müstəqilliyini bərpa etdi.

Konstitusya aktı 6 bölmə və 32 maddədən ibarət idi. Bu sənəd gələcəkdə Azərbaycanın yeni Konstitusiyasının hazırlanması üçün əsas olmuşdu.

Azərbaycanın müstəqilliyini ilk olaraq Türkiyə (noyabrın 19-da) Ruminiya (dekabr), Pakistan (dekabr),İsveçrə (dekabr), İran(dekabr),ABŞ 1992-ci il,yanvar). Rusiya (aprel 1992)tanıdılar. Artıq 1993-cü ildə Azərbaycanın dövlət müstəqilliyini 116 dövlət tanımışdı.

Elə bu vaxt, yəni dekabrın 8-də RF, Ukrayna və Belarus respublikalarının rəhbərləri MDB-nin yaradılması haqqında müqavilə imzaladılar.Beləlklə SSRİ dağıldı. 1993-cü il sentyabrın 24-də Azərbaycan rəsmi olaraq MDB-yə daxil oldu.1991-ci il dekabrın 29-da Azərbaycanda ümumxalq rəy sorğusu keçirildi. Xalq yekdilliklə Azərbaycanın müstəqilliyi əlehinə səs verdi.

Belə bir şəraitdə Dağlıq Qarabağ məsələsi gərgin olaraq qalırdı. Erməni separatçıları Ermənistan və Rusiya hərbiçilərinin dəstəyi ilə bir-birinin ardınca Azərbaycaban kəndlərini zəbt edərək yandırırdılar.Onlar hələ sentyabrın 2-də qeyri-qanuni olaraq DQMV-ni müstəqil respublika olan edərək Goranboy rayonunu da bu respublikaya daxil etmək haqqında qərar qəbul etdilər.

Buna cavab olaraq Ali Sovet DQVM-nin statusunu ləğv etmək haqqında qərar qəbul etdi.1991-ci il oktyabrın 9-da Ali sovet “Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələri haqqında”Qanun qəbul etsə də Azərbaycanda nizami ordu yaratmaq çox çətin idi. Noyabr ayında rayon və şəhərlərin özünü müdafiə dəstələrinin yaradılması haqqında sərəncam verildi.

Bu zaman erməni seperatçıları daha da həyasızlaşaraq Azərbaycan torpaqlarının işğalını genişləndirməyə başladılar.Qarabağın Kərkicahan, Malıbəyli, Quşçular kəndlərini ələ keçirdilər. Xocalı və Şuşanı mühasirəyə aldılar.1992-ci il fevralın 25-də gecə erməni hərbi birləşmələri 366-cı rus alayının köməyi ilə Xocalı soyqrımını törətdilər. Soyqırım nəticəsində 613 nəfər öldürüldü, 487 nəfər yaralandı, 1275 nəfər əsir alındı, 8 ailə bütövlükdə məhv edildi. 56 nəfər diri-diri yandırıldı və digər əzablar verildi. Ölənlərin 106-sı qadın,83-ü uşaq, 70-i qoca idi. Xocalı faciəsi XX əsrin ən dəhşətli soyqırımı idi.

Xocalı hadisəsi respublikada siyasi vəziyyəti daha da gərginləşdi. Marıtn 3-də prezident sarayı qarşısında istefa tələbi ilə piket keçirildi. Martın 6-da keçən izdihamlı mitinqdən sonra prezident Mütəllibov istefa verdi.Nazirlər kabineti buraxıldı və dövlət Müdafiə Komitəsi yaradıldı.

1992-ci il iyunun 7-də prezident seçkiləri keçirildi. Əbulfəz Elçibəy 59,4 faiz səs toplayaraq Azərbaycan Respublikasının 2-ci prezidenti seçildi. Beləliklə AXCP- Müsavat bloku hakimiyyəti ələ aldılar. Onların bir ilik hakimiyyəti dövründə həm daxili gərginlik, həm də erməni işğalçıları ilə mübarizə daha da gücləndi.

Cəbhə hakimiyyəti dövründə müəyyən müsbət işlər də görüldü. Belə ki,1992-ci il martın 15-də “Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı”fəxri adı təsis olundu. Apreldə Ali məktəblərə test üsulu ilə qəbul haqqında qərar verildi. 1992-ci il mayın 27-də “Azərbaycan Respublikasının himni,” 1993-cü il fevralın 23-də “Azərbaycan Reüspublikasıının Gerbi haqqında” qanunlar qəbul olundu. “Siyasi partiyalar haqqında”, “Hərbi xidmət haqqında” qanunlar məhz bu dövrdə qəbul olunmuşdu.

AXC-Müsavat hakimiyyətə xarici siyasətdə də ciddi səhvlərə yol vermişdilər. Hökumət daxili poblemləri həll etmək əvəzinə, gah İrana, gah da Cinə həmin ölkələrdə yaşayan türklərin hüquqlarının müdafiəsi ilə bağlı bəyanatlar səsləndirirdilər. Bu da Azərbaycan Respublikasının vəziyyətini daha da ağırlaşdırdı. Rusiya ilə münasibətlər də getdikcə ağırlaşır və ictimai-siyasi durum daha da pisləşirdi. Rusiyanın Azərbaycana qarşı yeritdiyi məkrli siyasət nəticəsində “Ləzgizstan dövləti”, “Talış Muğan respublikası”, “Bakı quberniyası”kimi müstəqil ərazilər yaratmağa cəhd edilirdi. 1993-cü ilin iyununda Gəncədə S.Hüseynovun başçılığı altında 709-cu alay qiyam qaldırdı.

Artıq Azərbaycan vətəndaş müharibəsi təhlükəsi qarşısında qalmışdı.

1993-cü ilin əvvəllərində Naxçıvanda da çevriliş cəhdi göstərilmişdi.Lakin H.Əliyevin müdrik siyasəti və xalqın qətiyyəti sayəsində çevriliş cəhdinin qarşısı alındı.

1991-1993-cü illərdə respublikanın iqtisadiyyatına da çox ağır zərbələr vuruldu. Respublika talanır,onun sərvətləri xaricə daşınırdı.Pambıq və üzüm sahələri bərbad vəziyyətə düşmüşdü.Müəssisələr bağlanır, işsizlik artır, əhalinin güzəranı getdikcə pisləşirdi.Əhali regionlardan dolanışıq dalınca Bakı şəhərinə axışırdı, ziyalıların çoxu xaricə getməyə məcbur olurdular.

Minimum əmək haqqı rəsmi istehlak minimumu həddindən 20 dəfə az idi. İnflyasiya 1000%-ə çatmışdı.Ümumi daxili məhsul hər il orta hesabla 18-20 faiz azalırdı. Dövlət büdcəsi böyük kəsirlə icra olunurdu.

Kriminal qüvvələr baş qaldırmışdı. Axşam və gecə vaxtlarında küçə və parklara çıxmaq mümkün deyildi. Hakimiyyət ölkəni idarə etmək iqtidarında deyildi.

Bu dövrdə azərbaycanın ziyalıları, uzaqgörən şəxsiyyətləri Naxçıvana, H.Əliyevin yanına gedərək, Azərbaycanın düşdüyü vəziyyətindən çıxış yollarını müzakirə edirdilər.

1992-ci il oktyabrın 16-da Azərbaycanın 91 nəfər ziyalısı “Səs”qəzeti vasitəsilə H.Əliyevə “Azərbaycan sizin sözünüzü gözləyir”-deyə müraciət etmişdi.

Həmin dövrdə Naxçıvanda 1992-ci il noyabrın 21-də Yeni Azərbaycan Partiyasınnın (YAP)təsis konfransı oldu. H.Əliyev YAP-ın sədri seçildi.

1993-cü ilin iyununda ağır böhran keçirən AXC-Müsavat rəhbərliyi H.Əliyevi Azərbaycan rəhbərliyinə çağırdı.İyunun 9-da H.Əliyev Bakıya gəldi.İyunun 13-14-də O,Gəncəyə gələrək müxalifətlə danışıqlar apardı və siyasi böhrandan çıxmaq yollarını müzakirə etdi.

1993-cü ilin iyunun 15-də H.Əliyev Ali Sovetin sədri seçildi. Bu tarixi gün XX əsr tariximizə “Milli Qurtuluş Günü”kimi daxil olmuşdur.1997-ci ildən həmin gün bayram kimi qeyd olunur.İyunun 18-də Ə.Elçibəy xəbər vermədən Bakını tərk edərək, Naxçıvana, Kələki kəndinə gedir.İyunun 24-də respublika prezidenti səlahiyyətlərini Ali Sovetin sədri H.Əliyev qəbul etdi. Həmin gündən H.Əliyevin respublikaya ikinci rəhbərlik dövrü başlayır.

H.Əliyev ilk növbədə ölkənin rəhbər eşalonunu formalaşdırdı. Siyasi durumu nəərə alaraq Baş Nazir postunu Surət Hüseynova həvalə etdi.

1993-cü il oktyabrın 3-də H.Əliyev alternativ əsasda keçerilən seçkilərdə əksər səslə (98,8%) Azərbaycan Respublikasının prezidenti seçildi.

Milli dövlətçiliyin qorunub mökəmlənməsində mühüm şərtlərdən biri də güclü, intizamlı ordunun yaradılması təşkil edirdi.Bu məqsədlə 1993-cü il noyabrın 1-də Dövlət Müdafiə Şurası yaradıldı.

Hoyabrın 2-də prezident H.Əliyev televiziya ilə çıvış edərək “Hər kəs Vətənin əsgəri olmalıdır”çağırışı ilə xalqa müraciət etdi.Xalqı ölkənin azadlığı naminə birləşib düşmənə qarşı mübarizəyə qalxmağa çağırdı.Çağırışa cavab olaraq könullulərdən ibarət batalyonlar yaradılıb cəbhəyə göndərildi.

Noyabrın 23-də Milli Şura “Müdafiə haqqında”qanun qəbul etdi.Noyabr-dekabr aylarında 17 minə yaxın döyüşcüsü olan 40 ehtiyat taboru təçkil edildi. Şəriştəsiz komandir və zabitlər ordudan kənarlaşdırıldı. 1994-cu il yanvarın 5-də Azərbaycan ordusu uğurlu əməliyyatlar keçirərək Füzulinin Horadiz qəsəbəsini,22 kəndi, Cəbrayılın bir hissəsini, Kəlbəcərin bir sıra kəndlərini düşməndən azad etdi.

1994-cu il mayın 12-də Biskek protokoluna əsasən cəbhədə atəşkəsə nail olundu. Lakin bu günkü günə qədər atəşkəs rejimi davam etsə də,ermənilər tərəfindən tez-tez pozulur və onlarla insan tələfatı olmuşdur.

Həmin dövrə qədər artıq erməni silahlı qüvvələri Rusiya və digər aparıcı dövlətlərdən dəstək alaraq Azərbaycanın 20% torpağını -7 rayon və Dağlıq Qarabağ əra-zilərini işğal edə bilmişdi.

Bu vəziyyətdən istifadə edən bəzi qüvvələr ölkə daxilində iğtişaşlar salmağa və H.Əliyevi hakimiyyətdən uzaqlaşdırmağa çalışdılar.

1993-cü ilin sentyabrın ortalarında S.Hüseynov,Ə.Hümbətov və R.Qazıyev qüvvələrini birləşdirib Bakıya hücum planı hazırladılar.Onlar açıq silahlı mübarizə yoluna keçdilər.

1994-cü il oktyabrın 4-də Gəncədə S.Hüseynovun tərəfdarları olan 300 nəfər silahlı dəstə İcra Hakimiyyəti və başqa strateji əhəmiyyətli obyektləri ələ keçirdilər.

Belə bir şəraitdə oktyabrın 4-dən 5-nə keçən gecə H.Əliyev xalqa televiziya vasitəsilə müraciət etdi. Onun çağırışına cavab olaraq yüz minlərlə adam Prezident sarayı ətrafına toplandı. Qiyam yatırıldı.

Oktyabrın 5-də “Azadlıq”meydanında izdihamlı ümumxalq mitinqi keçirildi.Xalq öz liderini dəstəklədiyini bir daha göstərdi.

Lakin təhlükə tamamilə aradan qaldırılmamışdı.1995-ci il martın 11-də R.Cavadov (OMON-un komandiri).Prezidentin və Ali Sovet sədrinin istefası tələbini irəli sürdü. Martın 13-də Ağstafa və Qazax rayonlarında xüsusi təyinantlılar qiyam qaldırdılar. Atışmalar baş verdi.R.Cavadov aldığı güllə yarasından həlak oldu.Rayonlarda da qiyamlar yatırıldı.

1995-ci ilin yayında, 1996-cı ilin dekabrında respublikada daha bir neçə terror və dövlət çevrilişi cəhdlərinin qarşısı alındı. Bundan sonra ölkə tam ictimai-siyasi sabitlik mərhələsinə qədəm qoydu. İqtidar ictimai-siyasi sabitlik şəraitndə milli dövlətçiliyin maddi-hüquqi bazasının möhkəmləndirilməsi üçün tədbirlər görməyə başladı.Yeni iqtisadi münasibətlərin formalaşmasına münasib şərait yaratmaq məqsədilə yüzə qədər qanun və qərar qəbul edildi.

1994-cü il aprelin 5-də ticarəti liberallaşdırmaq,1995-ci ilin fevralında valyuta bazarının təşkili haqqında fərmanlar verildi.Bunların nəticəsində respublikada infilyasiya kəskin şəkildə azaldı və 85% -ə endi. Xarici kapitalı cəlb etmək məqsədilə “açıq qapı”siyasəti yeridilməyə başlandı.Xarici sərmayədarlara təminat verən və onıarı müdafiə edən qanunlar qəbul edildi.

Beynəlxalq Valyuta Fondu,Dünya Bankı,Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı ilə əməkdaşlıq genişləndi.Bütün bunlar respublika maliyyə-bank sistemini dünya standartlarına uyğunlaşdırdı.

Müstəqilliyimizin, milli dövlətçiliyimizin möhəkmlənməsi və inkişafı yolunda atılan ən mühüm addımlardan biri Azərbaycanın yeni neft strategiyasının ortaya qoyulması olmuşdur.

Araşdırmalara görə Xəzər hövzəsində 10 milyard tona qədər neft ehtiyyatının olduğu göstərilir.

H.Əliyevin Azərbaycana rəhbərliyə gəlişindən sonra neft strategiyasında əsaslı dəyişiklik baş verdi. Bəzi xarici və daxili maneçilikləri dəf edərək həmin strategiyanı həyata keçirməyə başladı. Bu strategiyanın gerçəkləşməsində ilk addım Dövlət Neft Şirkəti ilə altı ölkənin (ABŞ,İngiltərə, Norveç Rusiya, Türkiyə, Səudiyyə Ərəbistanı)11 iri neft şirkətləri (BP,Remco,Amoko,Penzoyl,Lukoyl və s.)Xəzər dənizinin “Azəri”, “Ciraq”, “Günəşli”yataqlarının birgə işlənməsi haqqında müqavilə imzalandı. İmzalanma mərasimi 1994-cü il sentyabrın 20-də “Gülüstan”sarayında baş verdi. Müqavilə tarixə “Əsrin müqaviləsi”kimi daxili oldu. “Əsrin müqaviləsi”müstəqil Azərbaycanın tarixində mühüm hadisə idi. H.Əliyev bu mühüm hadisənin əhəmiyyətindən bəhs edərək demişdi: “Biz bu müqaviləni hazırlamaqla Azərb. Respublikasının suveren hüquqlarının bərqərar olduğunu, Azərbaycanın tam müstəqil dövlət,xalqımızın öz sərvətlərinə özünün sahib olduğunu dünyaya bir daha nümayiş etdirdik.”

1995-ci ilin aprelində “Əsrin müqaviləsi”ni gerçəkləşdirmək üçün Azərbaycan Beynəlxalq Əməliyyat Şirkəti (ABƏŞ) təşkil olundu.

Bağlanmış beynəlxalq neft müqavilələri sayəsində Azərbaycana mütərəqqi texnologiyalarının gətirilməsi, neft sənayesi infrastrukturunun yenidən qurulması, nəqliyytat və xidmət sahələrinin inkişafı, yüksək peşəkar milli kadrların hazırlanması və minlərlə iş yerlərinin açılması üçün geniş imkanlar açdı.

1997-ci il noyabrın 12-də “Çıraq-1”patformasında “Əsrin müqaviləsi” üzrə ilkin neft hasilatında başlandı.

Yeni neft strategiyasında Azərbaycan neftinin dünya bazarına nəql edilməsi mühüm yer tuturdu.Bu məqsədlə 1997-ci ildə “Səngəçal”terminalı tikildi.

1996-cı il yanvarın 18-də Azərbaycanla Rusiya arasında bağlanan sazişə əsasən Azərbaycan nefti Bakı-Novorossiysk boru kəməri vasitəsilə dünya bazarına nəql edilməyə başlandı.

1999-cu il aprelin 17-də Gürcüstanda ilkin Xəzər neftinin Qərb istiqamətində nəqli üçün Bakı -Supsa ixrac kəmərinin və Supsa yerüstü terminalının açılışı oldu.

Yeni neft strategiyasının ən mühüm tərkib hissələrindən biri “Bakı-Tblisi-Ceyhan” ixrac boru kəmərinin çəkilişi ideyasının meydana gəlməsi və gerçəkliyə çevrilməsi idi.

1998-ci ildə Ankarada Azərbaycan, Türkiyə və Gürcüstan prezidentləri “Bakı-Tbilisi-Ceyhan”əsas ixrac boru kəmərinin inşası haqqında ilk Bəyənnamə imzaladılar.

BTC neft kəməri dünyada əvəzi olmayan mühəndis qurğusidir. Onun uzunluğu 1762 km-dir.Onun 443 km-i Azərbaycan,249 km-i Gürcüstan və 1070 km-i isə Türkiyənin ərazisindən keçir. Kəmər ildə 50 milyon ton neft ötürmək gücünə malikdir. Kəmərə H.Əliyevin adı verilmişdir.Son hesablamalara görə neft strategiyası əsasında bağlanmış müqavilələrdən əldə olunacaq gəlir 210-215 milyard dollar olmalıdır.

Neft hasilatından gələn gəlirlərin artması ilə əlaqədar olaraq 1999-cu ilin dekabrında prezidentin fərmanı ilə “Azərbaycan Dövlət Neft Fondu”təşkil olundu. Hazırda Neft fondunda 1 miyard manatdan çox vəsait vardır.

Yeni neft strategiyasında Xəzərin dərinliklərində olan qazın hasil edilib istifadəyə verilməsi və dünya bazarına ötürülməsi də mühüm yür tutur.

2001-ci il martın 12-də Türkiyə, sentyabrın 29-da isə Gürcüstanla “Bakı-Tblisi-Ərzurum”qaz kəməri vasitəsilə Azərbaycan qazının nəqli və satışı barədə sazişlər imzalandı. Artıq 2003-cü ildə layihədə uzunluğu 1050 km müəyyən edilən qaz kəməri nin inşasına başlandı.

Neft strategiyası Avropa Birliyi “TRASEKA”proqramı üzrə Avropa-Qafqaz-Asiya nəqliyyat dəhlizinin “Yeni “İpək Yolu”nun gerçəkləşməsi üçün də perspektivlər açmışdır.

1996-cı ilin mayında Azərbaycan,Gürcüstan,Türkmənistan və Özbəkistan arasında yük daşımaları haqqında sazişər imzalandı. Dekabr ayında Ukrayna da həmin sazişə qoşuldu.

1998-ci il sentyabrın 7-8-də Bakıda “Böyük İpək yolu”Beynəlxalq Konqresi keçirildi. Bu zaman Qazaxıstan və Qırğızıstan respublikaları da beynəlxalq sazişə qoşuldular.

Bu dəhliz vasitəsilə Azərbaycandan 1996-2002-ci illərdə 33,3 milyon tondan çox tranzit yük daşınmışdı.

Memarı H.Ə.Əliyev olan yeni neft strategiyası, onun əsas çıxış nöqtəsi olan “Əsrin müqaviləsi” təkcə sırf iqtisadi əhəmiyyət daşımır. O, həm də böyük siyasi, geostrateji və beynəlxalq əhəmiyyət daşıyır.

Yeni neft strategiyası Azərbaycanda sosial-iqtisadi və mədəniyyət problemlərinin həlli üçün də əvəzsiz amil oldu.Məhz bu siyasət nəticəsində Azərbaycan dünya miqyasında tanınmış və nüfuzlu dövlətə çevrilmişdir.

Müstəqillik illərində Azərbaycanda sosial-iqtisadi sahədə çox böyük irəliləyişlər oldu. 1995-1998-ci illərdə dövlət əmlakının özəlləşdirilməsi prosesi həyata keçirildi.

2000-ci ilin avqustunda özəlləşdirmənin ikinci Dövlət Proqramı qəbul edildi. Bu zaman iri və strateji müəssisələrin özəlləşdirlməsi üçün investisiya müsabiqələri və tenderlər keçirilməsinə başlanıldı.

1995-ci ildə “Sahibkarlıq fəaliyyəti haqqında” qanun qəbul olundu. Sahibkarlara kömək məqsədilə Milli fond təsis edildi.

Aqrar sahədə ciddi islahatlar keçirildi. 1995-ci ilin əvvəllərində “Kolxoz və sovxozların islahatı haqqında”qanun qəbul edildi. Bir il sonra “Torpaq islahatı haqqında”qəbul edilən qanuna əsasən torpaq pulsuz olaraq kənddə yaşayan vətəndaşların xüsusi mülkiyyətinə verildi.

Respublikanın vahid torpaq fondu əsasında üç-dövlət, bələdiyyə və xüsusi torpaq mlkiyyəti forması müəyyən olundu. Torpaqların 22%-i xüsusi mülkiyyətə verildi.

H.Əliyevin fərmanı ilə 1999-2000-ci illərdə Respublikada aqrar islahatların dərinləşməsi və kənd təsərrüfatında sahibkarlığın inkişafına kömək göstərilməsinə dair Dövlət Proqramı təsdiq olundu.

1995-ci ildən başlayaraq 1300-dən çox kolxoz və sovxoz ləğv edildi. Onların bazasında 35 minədək kəndli-fermer təsərrüfatı yaradıldı.

Respublikanın maşınqayırma sənayesi müəssisələri istiqamətini dəyişərək, respublika sənayesi və kənd təsərrüfatı üçün avadanlıq, texnika, ehtiyat hissələri istehsal etməyə başladı.

1996-cı ildə qoz-fındıq emalı,yağ emalı, koka-kola emal müəssisələri və zavodlar açıldı.

Bu illərdə respublika maliyyə, valyuta, pul-kredit siyasəti və bank sistemi də inkişaf etdirilmişdi. 1995-2000-ci ilərdə dövlət büdcəsinin gəlirləri 1,7 dəfə,xərcləri isə 1,8 dəfə artmışdı.

Əhalinin rifahının yaxşılaşdırılması və sosial müdafiəsi baxımından ciddi tədbirlər həyata keçirildi.1994-cü ildə “Əhalinin sosial müdafiəsi haqqında”qanun qəbul edildi və sosial Müdafiə Fondu yaradıldı.

Qaçqın və köçkünlərin mənzil-kommunal şəraitini yaxşılaşdırmaq və məşğulluğunu yüksəltmək məqsədi ilə Dünya Bankının dəstəyi ilə Sosial İnkişaf Fondu yaradıldı.

Rabitə və nəqliyyatın inkişafında böyük irəliləyişlər oldu.

Respublikasının idman həyatında da böyük canlanma baş verdi. Azərbaycan Milli Olimpiya Komitəsi yaradıldı və onun prezidenti İlham Əliyev seçildi.(1997). 1996-cı il Yay olimpiya oyunlarında ilk dəfə müstəqil Azərbaycan təmsil olundu və 197 komanda sırasında 48-ci yerə çıxdı.

Bu illərdə Azərbaycan mədəniyyəti də tənəzzül vəziyyətindən çıxaraq dirçəliş yoluna qədəm qoydu. Təhsil sahəsində böyük irəliləyişlər oldu. Məktəbələrin sayı xeyli artdı.1998-2000-ci illərdə 15 min nəfərlik 50 yeni məktəb binası tikilmiş,100 məktəbdə isə tikinti və təmir işləri aparılmışdı. Təhsil sahəsində islahatlar aparılmasının dövlət təminatı gücləndirildi.Təhsil sahəsində islahatlar üzrə Dövlət Komissiyası yaradıldı.

Ümumtəhsil məktəbləri üçün yeni milli proqram və dərsliklərin yaradılması məhz bu dövrdə baş verdi.

1992-ci ildən latın qrafikasına keçilməsinə baxmayaraq,real şəkildə 2001-ci ildən H.Əliyevin sərəncamı ilə bu məsələ həyata keçirildi.

Respublika Ali təhsili sistemində də köklü dəyişiliklər baş vermişdi. Onun həm strukturunda,həm də məzmununda dəyişiliklər baş verdi.

Bu illərdə özəl ali təhsil şəbəkələri genişləndi. 2000-2001-ci tədris ilində respublikada 43 ali məktəb fəaliyyət göstərirdi. Onlarda 119,7 mindən şox tələbə təhsil alırdı.

Elmin inkişafı sahəsində də müəyyən irəliləyişlər olmuşdu. 2001-ci ildə Respublika Elmlər Akademiyası Milli Elmlər Akademiyası adını aldı. 1990-cı illərin ortalarında Akademiya sistemində 35 elmi-tədqiqat institu fəaliyyət göstərir di.

Bu illərdə ədəbiyyat,incəsənət və mədəniyyətin digər sahələrində də mühüm irəliləyişlər baş verdi.Bu illərdə Bakının,digər şəhər və qəsəbələrinin meydan və xiyabanlarının da yenidən qurulmasına başlanmışdı. Keçmiş dağüstü parkda Şəhidlər Xiyabanı salınmış,1998-ci ildə burada 21 metr hündürlüyündə möhtəşəm abidə qoyulmuşdu. Şah İsmayıl, Hüseyn Cavid,Yusif Məmmədəliyev,Cəfər Cabbarlının heykəlləri ucaldıldı. M.Füzulinin 500, “Kitabi Dədə Qordun”1300 illik yubileyləi təntənə ilə qeyd olundu.Bu dövrün ən əhmiyyətli hadisələrindən birini də azərbaycançılıq ideologiyasıın formalaşdıırlması təşkil edirdi.

2001-ci il noyabrın 9-10-da Bakıda 50 milyonluq Dünya Azərbaycanlılarının I Qurultayının keçirilməsi böyük əhəmiyyətə malikdir.Hər ilin 31 dekabr günü Dünya Azərbaycanlıların həmrəylik günü kimi qeyd olunmağa başlandı.

Beləliklə böyük çətinliklərə baxmayaraq, ümummilli lider H.Əliyevin yorulmaz fəaliyyəti nəticəsində respublikamız əsl intibah yoluna qədəm qoymuş, iqtisadi, siyasi,sosial və mədəni quruculuq sahələrində böyük nailiyyətlər əldə etmişdi.