Yaqin va О‘rta Sharq, Arab mamlakatlari muammosi. Mavzu tarixshunosligi.
Reja: 1. 1918-30 yillarda arab mamlakatlarida milliy ozodlik xarakati.
2. Misrda ijtimoiy-sissiy xarakatlar.Misr 1918-80 yillarda.
3. Yakin Shark muammosi va moxiyati.
Arab mamlakatlariga Suriya, Irok, Livan, Iordaniya, Saudiya Arabistoni, Misr kabi mamlakatlar kiradi. Xrzirgi vaktda 14 ta arab mamlakatlari mavjud. Suriya 1 jaxon urushi yillarida Usmon imperiyasi safidan chikib, Franstiya mustamlakasiga aylandi. Fakat fazloklardan (dexkonlar) iborat mamlakatda feodal munosabatlar saklab kolishga urindi. 1918 nil noyabrda boshlangan milliy ozodlik xarakatlari 3 yil davom etib Lakatiya viloyatida milliy mustamlaka soveti tuzildi. Birok Amir Faysal franstuzlar bilan kelishib, sharkiy viloyatlarni bergan. Milliy ozodlik xarakatlariga Yusuf Axmad boshchilik kildi. Ular Damashkka bostirib kirganidan keyin Faysalni franstuzlar Irokka xukmron kildilar 1922-24 yillarda kommunistik gruppa, 1925 yil burjua milliy xalk nartiyasini tuzdi. Duruz boshchiligida 1925 yil Damashk egallanib 43 soat franstuzlar bombardimon kildi. 25 ming kishi uldi. Kompartiya raxbari Xolid Bogdash kamaldi.
Livan Angliya Franstiya kushinlari bosib oldi. 1920 yil millatlar ligasi karori bilan Franstiyani mandat kilib berildi. 1920 yil kasaba uyushmalari tuzildi, 1924 yil LKP tashkkl topdi. 1925 yil antiimperiapistik xarakat kuchayib, 1926 yil mayda Respublika e’lon kilindi. Kompartiyaning "'Xalk ovozi'" gazstasi chikkan 33 ta tashkilot birlashib antiimperiazistik koalastiyaga kirdi. Suriya-Livan kompartiyaen raxbari X.Bogdash Franstiyaga karam bulib kolgan Suriya davlatini ozod kilish uchun kurashga raxbarlik kildi.
Prok. Usmoniylar imperiyasi tarkibidan chikib Angliyaning ta’sir doirasiga tushgan Irokka 1921 yilning avgust oyida inglizlar uzlarining mazaylari Amir Faysalni xukmdor kilib kuydilar. 1920-23 yillarda Irok milliy partiyasi tuzildi. Ushbu partiya Faysal uldirilgandan keyin kutirchok Nursaid xukumatiga karshn kurashdi. 1932 yil barcha siesiy kuchlar vatanparvarlnk komitetiga birlashli. Ikkimchi jaxon urushidan sung xam Irok Angliya ta’siri diirasida edi.
Iordaniya - I jaxon urushidan keyin bu mamlakat Angliyaga mandat mijlis berildi. Arab mamlakat larn ichila eng kichigi bulib, 300 ming axoli yashagan. Xoshimiylarlan Amir Ablullox mamlakatni boshkardi. 1920 yillarla, 1930-39 yillarda bu davlatda ozollik xarakatlari kuchayib ketdi.
Saudiya Arabistoni - Angliya urush e’lon kilib 20 lan ortik amirliklar bilan notinch shartnomalar tuzdi. 1932 yildan boshlab bu xudud Saudiya Arabistoni amirligi nomnni olib, boshka davlatlar bilan muzokaralar. shartnomalar tuzdi. 1933 yil Birlashgan Saudiya Amir lari bilan sobik SSSR urtasila shartioma tuzildi. AKSh bilan tuzilgan shartnomaga kura bu davlatiing neft kompaniyalari mamlakat neftini 1933 yildan boshlab 60 yilga ijaraga oldi. Bu davrda Makka va Madina xaji - asosiy daromad manbalaridan biriga aylandi.
Yaman - 1919 yildan boshlab Yamanla milliy ozollik xarakati kuchaydi. Milliy ozodlik xarakagiga Imom Yaxe boshchilik ki ldi. 1921 yilda inglizlar Yaman poygaxti Alan shaxrini zgallab, bu mamlakatni protektoratga aylantirdi. 1928 yil I noyabrda Yaman - SSSR shartnomasi imzolandi. 1934 yil Angliya bilan notsng shartnoma tuzilib, 2 jaxon urushidan sunr xam Yaman yarim karam davlat bulib kolayotgan edi.
Misr - bu davlat Angliya ta’sir loirasila bulib 1918 yil oxiridan boshlab milliy ozodlik xaraati kuchaydi. Xizb-al-Vafd ya’ni vatanistlar partnyasi tuzilib uni S'aad Zaglul boshkardi. 1914 yil inglizlar ta’siri kuchayib, uni Malta oroliga surgun kildilar. Bunga karshi Misr xunurmandlari kuzgolon kutarli va nnkilobiy milliy kumitalar zuzildi. Anglichanlar mizij katnashchilarini ukka tut li. bir xafta ichila ming kishi uldirildi. Lekin inglizlar Saad Zaglulni ozod kilishga majbur buldilar. 1922 yil 28 fsvral Angliya protektorati bekor kilinib. rasman mustakillik tan olindi. Amalda esa mustakillik nomigagina bulib Misrni Angliya karoli boshkardi. Misr parlamsntida maxalliy feodallar 60%, ingliz feodallari 40% ni tashkil knpgan. 1922 yil Misr kommunistik partiyasi tashkil topdi. Uning dasturida Misr va Sudanga tuda mustakillik berish, chet eliklarning mol-mulkini musodara kildi. Angliya kushinlarini Misrdan olib chikib ketish kabi talablar ilgari surilgan zdi. 1930 yilda Vafdistlar xokimiyag tepasiga kelib bosh vazirlik lavoznmnni Naxxas poshsho zgalladi. U bilan Misr sultoni Fuol urtasila ziddiyat kelib chikadi. Sulton Sidki poshshoni xokimiyag tepasiga keldi. 1930-34 yi.sharda mamlakatda 105 ta norozilik namoyishlari bulib utdi. 1936 yil parlament saylovlarida yana Naxxas poshsho xokimiyatni )1936 yil Misr Angliya bilan noteng shartnoma tuzdi. Unga kura Angliya kushinlari Suvaysh kanali zonasi Koxira va Aleksandriyada saklandi. Mustakillikka erishish muldati 16 yilga chuzildi. Xullas. 1952 yilga kadar Misr xam Angliya yarim mustamlakasi bulib kolgan edi.
Arab mamlakaglar 2 jaxon urushi oraligida milliy ozodlik xarakatlarinn kancha kuchaytirmasin baribir ularning birortasi xam 1950 yillarga kadar rasman va amaliy mustakillikka erisha olmadi.
1942 yilda iemis fashistlari .Lnvanlan kuvib chikarildi. 1943 yil konstitustiya kabul kilindi. Mustakillik e’lon kildi. 23 noyabr mustakillik kuni Franstiya sekinlik bilan mustakillikni tan oladi. 1944 yil SSSR-Livan shartnochasi, 1445 yil fevral Gsrmaniyaga xujum kilindi . Suriyada xarbiy yuna, xarbiy xolat eklon kilinli. 1941 yil fevral Lngliyaga uz kushinlarini Angliya kiritdi. 1941 yil sentabr mustakil dsb e’lon kilindi. 1946 yil 17 airel mustakillik bayram i. 1941 yil Irokda mudofaa komitsti tuzildi. Kurdlar kuzgoloni Irok mustakfil bulolmadi. Sudan Italiya Germaniya xarbiy bazasiga aylandi. Angliya yarim mustamlaka, Misr mustachlakasi. Kongoda Kibangizm Xabashistonda "yosh ziyolilar" xarakati vujudga kelgan.
ADABIYOTLAR:
1. О‘zbekiston xalqlari tarixi. II jild. T., 1993
2. О‘zbekistonning yangi tarixi 1-2 tomlar. T., 2000
3. Ahmedov B. Tarixdan saboqlar. T., 1994
4. Посланник Петра 1 на Востоке М., 1986
5. Shamsutdinov R. Tarixiy merosimizga bir nazar. T., 1994
6. Соколов Y. Ташкент, Ташкенsи и РоссиY. Т., 1984
7. Михалева Г. Узбекистан в XVIII – первой половине XIX вв. Т., 1991
8. YUлдашев М. К Истории торгових и посол’ских свyaзей Средней Азии с Россией в XVI-XVII вв. Т., 1964
9. Тухтаметов Т. Россиya и Хива в конsе XIX начале XX вв. М., 1969
