Yangiasr avlopi

YETTINCHI BOB

Martinning  Ruf  bilan  tanishganiga  bir  hafta 

boldi, lekin Martin hamon uning oldiga borishga 

jur’at eta olmasdi. Ba’zida u borishga juda shay- 

lansa ham, har safar taraddudga tushib qolardi. 

Qancha  vaqt  o'tgandan  keyin  qiznikiga  borish 

odobga muvofiq ekanligini u bilmasdi, ayni vaqt- 

da,  unga  buni  tushuntiradigan  odam  ham yo‘q 

edi, Martinning o‘zi esa tuzatib bolmaydigan xa- 

toga yol qoyishdan qo‘rqardi. U awaliga hamma 

ulfatlari bilan munosabatni uzdi,  eski odatlarini 

ham  tark  etdi,  ammo  uning  hali yangi  do'stlari 

yo‘q  edi,  shunga  ko'ra,  faqat  kitob  mutolaa  qi- 

lish bilan kifoyalanardi.  Shu qadar ko‘p mutolaa 

qilardiki,  oddiy  odam  ko'zlari  allaqachon  bun- 

day  og'ir vazifaga bardosh  bera olmagan  bolar- 

di.  Lekin  u  ko'zlari  o'tkir, jisman baquwat yigit 

edi.  Bundan  tashqari,  u  hanuzgacha  mujarrad 

kitobiy  tafakkurlardan  bexabar holda yashagan 

edi, uning miyasi bamisoli qo'riq yerga, ekin bita-

Martin-

---

82

Jek  London

digan  serunum  tuproqqa  o‘xshardi.  U  ilm  olib 

charchamagan edi, shuning uchun ham endi ki- 

tobiy hikmatlarga astoydil yopishib oldi.

Haftaning  oxirida  -   Martinga  oradan  bir  asr 

vaqt otganday tuyuldi -  awalgi hayot va mavjud 

muhitga  bolgan  awalgi  munosabat  shunchalik 

yiroqlashib ketgan edi.  Lekin hamma vaqt unga 

tayyorgarligi  yetarli  emasligi  xalaqit  berardi. 

Negaki ko‘p yillar davomida maxsus mashg4ilot- 

lar orqali tayyorgarlik ko'rishni talab etuvchi ki- 

toblami mutolaa qilardi.  Bugun u qadimgi dun­

yo  falsafasi,  ertaga  eng  yangi  falsafaga  doir  ki- 

toblami  o'qirdi,  natijada miyasi  g'ovlab  ketardi. 

Iqtisodiy talimotga doir asarlami o‘qiganda ham 

shu  ahvolga tushdi.  U  kutubxonadagi bir  kitob 

javonining  o‘zida  Karl  Marksning  ham,  Rikar- 

doning ham, Adam Smitning ham, Millning ham 

asarlarini uchratdi, ammo ulardan birining Mar­

tin uchun  mavhum  bolgan  dasturlari ikkinchi- 

sining da’vosini rad etmasdi.  U butunlay gangib 

qoldi,  shunday  bolsa  ham  hamma  narsani  bi- 

lishni istardi.  U iqtisod,  sanoat va siyosat masa- 

lalariga qiziqardi.  Bir kuni u Siti Xoll -  parkdan 

o‘tib  keta  turib,  besh-olti  nafar  kishining  atro- 

fini  o‘rab  olgan  olomonga  ko‘zi  tushdi;  o‘rtada- 

gi  odamlar,  chamasi,  qizg'in  mubohasa  bilan 

mashg4il  edilar.  Martin  yaqinroq  bordi  va  um- 

rida  birinchi marta  o'ziga notanish bolgan xalq 

faylasuflarining  so'zini  eshitdi.  Bahslashayot- 

ganlardan  biri  -   darbadar,  ikkinchisi  -   kasaba 

ujoishmasi  tashviqotchisi,  uchinchisi  -   yuridik 

fakultet talabasi, qolganlari -  munozaraga ishqi- 

boz ishchilar edi. Martin bu yerda birinchi marta

---

Martin  Iden

83

anarxizm,  sotsializm,  yagona  soliq  to‘g‘ 

bahslarni eshitdi,  ijtimoiy falsafaning bir-biriga 

zid turli tarmoqlari mavjudligini bildi. U о‘zining 

qashshoq  ilm  xazinasiga  hali  kirmagan  fanlar 

olamiga  xos,  ammo  o‘zi  uchun  hali  notanish 

bolgan yuzlab atamalarni eshitdi.  Shunga ko‘ra 

u mubohasaning mag'zini chaqa olmas va faqat 

g‘alati  so‘zlar  bilan  ifoda  etilgan  g‘oyalarni  o‘z 

fahm-farosati  bilan  ilg‘ab  olardi.  Bahslashuv- 

chilar  orasida  restoranda  ishlovchi  qora  ko‘zli 

lakey-teosof6,  nowoylar kasaba uyushmasining 

a’zosi  -   agnostik7,  o'zining jamiki  mavjud  nar­

sa adolatli  degan  nazariyaga asoslangan ajoyib 

falsafasi bilan  hammani mot qilgan  allaqanday 

chol va fazo haqida, ota atom va ona atom haqi­

da  mufassal  muhokama yuritayotgan  yana  bir 

chol bor edi.

Bu muhokamalardan  Martin Idenning miyasi 

g'ovlab  ketdi  va  xotirasida  qattiq  o'rnashib  qol- 

gan  o'nlab  so'zlarning ma’nosini  aniqlab  bilgani 

kutubxonaga  shoshildi.  U  kutubxonadan  qay- 

tayotganida qoltiglda to‘rtta qalin kitob bor edi. 

Bular  Blavatskaya  xonimning  «Maxfiy  talimot» 

asari,  shuningdek:  «Taraqqiyot  va  qashshoq- 

lik»,  «Sotsializmning mohiyati»,  «Din va ilm uru- 

shi»  degan  kitoblar  edi.  Baxtga  qarshi,  Martin 

mutolaani  «Maxfiy  talimot»dan  boshladi.  Kitob- 

ning  har  bir  satrida  unga  notanish  son-sanoq-