Янги Ўзбекистонни қуриш ва ривожланишида ёшларнинг фаоллиги

 Янги Ўзбекистонни қуриш ва ривожланишида ёшларнинг фаоллиги 
35 
6,4

10
4
m) ga teng. Demak, (R
yer
<<‖S)‖Yer‖sharimizni‖ham‖Yerdan‖Quyoshgacha‖bo’lgan‖
masofaga‖ nisbatan‖ moddiy‖ nuqta‖ deb‖ olsak‖ bo’ladi.‖ Xuddi‖ shunday‖ Quyosh‖
sistemasiga kiruvchi boshqa planetalarni ham moddiy nuqta deb qarashimiz mumkin 
ekan. Mikroolam sharoitida ham moddiy‖ nuqta‖ tushunchasini‖ qo’llash‖ mumkin.‖
Masalan:‖ vodorod‖ atomida‖ yadro‖ o’lchami‖ r
ya

10
-13
sm‖ bo’lsa,‖ yadrodan‖ birinchi‖
elektrongacha‖ bo’lgan‖ masofa‖ S‖ =‖ 0,5

10
-8
sm ga teng, ushbu sharoitda ham (r
ya
<moddiy‖nuqta‖modelini‖qo’llash‖mumkin.‖Ammo‖ba’zi‖bir sharoitlarda moddiy nuqta 
modelini‖ qo’llash‖ mumkin‖ emas.‖ Masalan:‖ 10‖ m‖ uzunlikdagi‖ yuk‖ avtomobili‖ 20‖ m‖
uzunlikdagi‖ ko’prikda‖ harakatlanayotgan‖ bo’lsa,‖ ko’prik‖ uzunligiga‖ nisbatan‖
avtomobilni‖moddiy‖nuqta‖deb‖bo’lmaydi. 
Tomchi model yadroning tomchi shaklida ekanligini tushuntirdi. Yadrodagi 
nuklonlarning‖ o’zaro‖ ta'sir‖ kuchlari‖ qisman, bir qarashda, suyuq tomchining tashkil 
qilgan‖ molekulalarning‖ o'zaro‖ ta’sir‖ kuchlariga‖ o’xshab ketadi.Tomchi modeli 
yadrolarning‖ bo’linishini‖ tushintirishda‖ ‖ juda‖ qo’l‖ keladi. Agar protonlarning kulon 
itarishish‖ energiyasi‖ sirt‖ taranglik‖ energiyasidan‖ katta‖ bo’lsa‖ yadro sirt 
deformatsiyasiga‖ nisbatan‖ beqaror‖ bo’lmasdan‖ qoladi‖ va‖ o’z-o’zidan‖ parchalanib‖ ikki‖
bo’lakka‖ajralib‖ketadi. 
Boshqa‖bir‖abstrakt‖model‖‚Ideal‖gaz‛‖modelini‖olaylik.‖Gaz‖holatini‖o’rganishda‖
uning‖ eng‖ sodda‖ modeli‖ olib‖ o’rganiladi.‖ Gaz‖ molekulalari‖ absalyut‖ qattiq‖ shar‖ deb,‖
ularning‖ o’zaro‖ va‖ idish‖ devori‖ bilan‖ to’qnashuvi‖ ideal‖ sharlarning‖ elastik‖
to’qnashuviga‖ qiyoslanadi.‖ Xuddi‖ shuningdek‖ molekulalarning‖ o’lchami‖ hisobga‖
olinmaydi,‖ ularning‖ o’zaro‖ va‖ idish‖ devori‖ molekulalari‖ bilan‖ o’zaro‖ ta’siri‖ e’tiborga‖
olinmaydi‖ va‖ ular‖ elastik‖ to’qnashadi‖ deb‖ qaraladi.‖ Xuddi‖ shuningdek‖ gaz‖
molekulalariga‖boshqa‖bir‖necha‖tashqi‖ta’sirlarni‖ham‖inobatga‖olmaymiz.‖Gravitasiya, 
elektr,‖ magnit‖ maydonlari‖ ta’siri‖ ham‖ yo’q‖ deb‖ qaraymiz.‖ Aslida‖ gaz‖ molekulalari‖ bu‖
maydonlar‖ ta’sirida‖ bo’ladi.‖ Boshqa‖ sharoitlarda‖ bu‖ tashqi‖ ta’sirlar‖ hisobga‖ olinganda‖
gaz holatini boshqa xossalari kelib chiqadi. Shunday qilib ideal gaz modeli gaz 
holatining eng sodda holatini ifodalab bizni qiziqtirayotgan savollarga qisman javob 
beradi.‖ Keyinchalik‖ ideal‖ gaz‖ modelidagi‖ cheklanishlarga‖ barham‖ berilib‖ ‚Real‖ gaz‛‖
modeli yaratildi. Bu modelga asoslanib Van-der-Vaals tomonidan tajriba natijalariga 
mos keluvchi gazning holat tenglamasi keltirilib chiqarildi. 
RT
b
V
V
a
P



)
)(
(
2
. Ushbu tenglamada 
2
V
a
- ifoda gaz molekulalari bilan idish devori 
molekulalarining‖ o’zaro‖ tortishuv‖ yoki‖ itarishuv‖ jarayonini‖ hisobga‖ olsa,‖ b‖ – barcha 
molekulalarning‖ xususiy‖ hajmlarini‖ yig’indisini‖ ifodalaydi.‖ Real‖ gaz‖ modeli‖ ham‖
to’lasincha‖ gaz‖ holatini‖ ifoda‖ eta‖ olmaydi.‖ Chunki‖ bu‖ modelda‖ biz‖ gaz‖ molekulalarini‖
elementar zarracha deb oldik, aslida har bir gaz molekulasi bir nechta atomlardan 

---