Yangi o‘zbek adabiyoti va uning o’ziga xos xususiyatlari

Savol va topshiriqlar:

1. 
   Hamzaning ma’rifatparvarligi qaysi harakatlarida bilinadi?
   
2. 
   Hamza o’zi tashkil etgan maktablar uchun qanday asarlar yozgan?
   

3. Hamzaning qanday “Gul” to’plamlari bor?
4. “Milliy ashulalar uchun milliy she’rlar “ majmuasining yaratilish tarixini bilasizmi?
5 Turkiston muxtoriyati haqida nimalarni bilasiz?
6. Hamza Oktabr to’ntarishiga qadar yana qanday asarlarni yozgan ?
8-Dars. Hamza dramalari
Reja:
1. Hamzaning dramaturgiyadagi mahorati

2. 
   Zaharli hayot manzaralari
   
3. 
   Hamza asarlarida milliy joziba
   

“Yangi saodat” – Hamzaning (Hamza uni “milliy roman”deydi) nasrdagi bizga ma’lum eng dastlabki urinishi bo’lishiga qaramay, undagi tasvir san’ati, qahramonlar obrazining yorqinligi, g’oyaning izchil olg’a surilganligi va til xuxusiyatlari muallifning katta “nasriy” iste’dodga ega bo’lganidan darak beradi.
Olimjon – asarning bosh qahramoni. Uning hayot yo’li turmush mashaqqatlarini yengib, nurli maqsad sari shahdam borishi va “g’arib millat uchun kerakli” kishi bo’lib yetishishi jadid adabiyoti qahramonlari uchun ayniqsa xos bo’lib, Hamza ana shu qahramon taqdirini tasvirlash bilan jaholat botqog’ida yashayotgan xalqiga ibratli bir siymoni, baxt – saodatga erishish yo’lini ko’rsatmoqchi bo’ladi.
Olimjon – Abduqahhor ismli tagli- tugli boyning farzandi. Uning otasi johil bir savdogar bo’lgani sababl, “saodat va chin turmushlari uchun eng birinchi darajada farzu ayn o’lgan ilm, ma’rifat” dan mahrum bo’lib qolgan edi. Hamzaning talqinicha, u hayotining ana shu qusuri tufayli “Kecha va kunduz safohat (nodonlik) va qabohatlarga qadam qo’ya” boshlaydi va natijada mol- mulkini qimorga boy berib, <>, ovqat uchun topadurgan aqchasi esa qimorbozlardan tushadigan cho’tal bo’lib qoladi. Olti yoshli Olimjon va uning uch yoshli singlisi Xadicha taqdiri oqila onaning qo’liga o’tadi. Maryam qanchalik qiynalmasin, farzandlarini yolg’iz o’zi amal – taqal qilib o’stiradi, Olimjonni esa jaded maktabiga o’qishga beradi. Xulq – odati va iqtidori bilan muallim mexrini qozongan Olimjon - <> (bulbul) – tez orada obro’ – e’tibor qozonadi. Dastlab mualliga yordamchi bo’lib, maktabda saboq beradi, so’ng Abdurahmon ismli savdogarga mirza bo’lib, uning yolg’iz qizi, “ko’zining nuri” Nazokatxonimga uylanadi. Shu asnoda Olimjon adashgan otasidan xabar topib, Toshkentda yamoqchilik orqasida tirikchilik o’tkazib yurgan Abdurahmonboy olamdan o’tgandan keyin esa olimjon undan qolgan boylikka ega bo’lib, “mashaqqatsiz davlat va chin maishat” ga yetishadi.
Asar negizida ikki xil inson – o’qigan va o’qimafgan insonning taqdiriyotadi. Hamza bu ikki qahramonni bir olidan topadi. O’qimagan inson – Abduqahhor o’qigan inson – o’z farzandi Olimjon tufayli tubanlikda ko’tarilib, <> kishiga aylanadi.
<>, - deydi maryam oilasi parokanda bo’lgan kezlarda. Uning so’zlariga farishta omin degan ekan, o’g’li Olimjon uning uning ko’zi o’ngida ilm va ma’rifat tufayli gadodan shohga aylanadi.
Yozuvchi asar g’oyasini faqat Olimjon taqdirini kuzatish orqali ochmay, uning kitobxon qalbiga yetib borishi uchun boshqa imkoniyatlardan ham foydalanadi. Bu imkoniyatlardan biri sentimental tasvir uslubidir. Yozuvchi Olimjon, uning onasi maryam, buvisi Ruzvon va boshqa obrazlarni, ular o’rtasidagi aloqanitasvirlashda kitobxonning his- tuyg’usiga ortiq darajada ta’sir o’tkazishga intiladi. Umuman, jaded adabiyotida sentimentalizm <> dagidek balqib turgan boshqa asarnitopish qiyin. Qisman shu tufayli bo’lsa kerak, <> jurnali << Yangi saodat>> to’g’risida so’z yuritib, <>, deb yozgan edi.
Asarda qo’llanilgan ikkinchi tasvir imkoniyatli lirik chekinishdir. Yozuvchi o’z fikr – maqsadini voqealar oqimiga lirik chekinish tarzida olib kirishiga uringan.
Mana bu so’zlarga e’tibor bering: <>
Hamza o’z asarida ana shu ikki toifaga mansub kishilarni ko’rsatar ekan, Olimjon tufayli Abduqahhorning ko’zi ochilgandek, boshqa zamondoshlarining ham Olimjon izidan borishlarini istaydi. Uning ushbu asarni yozishdan murodi ham xuddi shunda edi.
Ilm – ma’rifat Hamza talqinida <> bo’lsa, ilmsizlik <> . hamza aksar zamondoshlarining ana shu zindonda yashayotganligining sababini ikki narsada ko’rgan. Birinchisi, o’quv ishlarining naqadar og’irlashgani bo’lsa, ikkinchisi, johil ota – bobolarning <>, degan <>. <>. <>.
Hamza o’z g’oya – maqsadiga yakun yasab, yana bir hadis keltiradi. Bu hadisda aytilishicha, <>.
Hamza ana shunday chorani ilm – ma’rifatli bo’lishida ko’rdi. <>ning g’oyaviy yo’nalishini esa shu fikrni ochishga qaratildi.
“Zaharli hayot yoxud ishq qurbonlari”
Asarda Hamza <> qissasida Olimjonning ma’rifat tufayli baxtli hayotga erishuvini va uning o’z baxtidan boshqa kishilarning ham baxramand bo’lishini tasvirlagan bo’lsa, <> yoxud <> fojiasida ma’rifatli insonning <> dagi fojiali taqdirini ko’rsatishni maqsad qilib olgan. Ushbu asar janrini Hamza <> deb ataydi. Dramaturg pyesaning dastlabki sahnasidayoq qahramonlarining o’zlariga munosib bo’lmagan, ular qalbidagi mahabbat gullarini xazon qilishga tayyor bir muhitda yashayotganlarini ko’rsatadi. Shu tarzda pyessaning avvalidayoq eskicha qarashlar ta’siridagi ota – onalar bilan ulardan ilgarilab ketgan va o’z zamonasiga sig’may qolgan yoshlar o’rtasidagi ziddiyat nish uradi. Voqealar rivojlanishi bilan bu konflikt taranglashib, pirovardida kamonning jadal tortilgan yoyidek uchib boradi – da, har ikkala qahramonni – Mahmudxon bilan Maryamxonni halok qiladi.
Hamza bu pok niyatli, olijanob, ma’rifatli insonning halok bo’lishi sabalarini ularning mol – dunyo insondan ko’ra aziz bo’lgan jamiyatda yashaganlarida ko’radi. Ular - <>da yashayotgan Mahmudxon va Marymxonim, rus dramaturgi A.S.Griboyedov aytmoqchi, o’z aqlliklari tufayli qurbon bo’ladilar. Ularning bu muqarrar halokati, ayrim hamzashunoslar talqin etganlaridek, Oktyabrdan avvalgi tuzum tufayli emas,Mahmudxon va Maryamxonlar ortidan ma’rifat bahorining o’nlab va yuzlab qaldirg’ochlari uchishi, butun xalq <> da <>ga nisbatan bir qadam olg’a ketgan.
Mahmudxon obrazi: Mahmudxon, dramaturg izohiga ko’ra, <>, <>. Bu izohning o’zidanoq dramaturg mahmudxon obrazida o’z davrining ilg’or kishisiga xos fazilatlarni mujasamlashtirishga, ana shu kishini yoshlarga ovrupacha madaniyat, hur fikrlilik namunasi sifatida taqdim etishga intiladi.
Maryamxon obrazi: pyesaning so’ngi pardasi faqat Mahmudxonning uzundan – uzoq monologidan tarkib topgan. Mahmudxon zamon va zamonndoshlariga malomat toshlarini otar ekan, yana bunday deydi: <> Bu so’zlardagi <>qa birinchi navbatda Maryamxonning ota- onasi mansubdir. Maryamxon ana shu <>dan chiqqaniga qaramay, << Mahmudxonga muhabbat qo’ymoq munosabati ila romon, gazeta, jurnal kabi maorif ta’siritidan qalbi, hissi uyg’onmish shavqat hamshirasi, millat joriyasi>>dir. U Mahmudxonni jonidan ortiq sevadi. Maryamxonning otasi yolg’iz qizini olti xotinlik eshonga nazr qilgan. Ota onasing izmibilan eshonga tekkanda, <> bilan yashashdan ko’ra, o’limni afzal ko’radi. Hamza Maryamxon obrazi orqali 1915 yildayoq sevgida vafodor, e’tiqodida sobit, el – yurt manfaatini o’z intilishlaridan oily deb bilgan o’zbek qizi obrazini adabiyotimizga birinchi bo’lib olib kirdi.
Asarning badiiy xususiyatlari: Hamza har ikkala markaziy qahramon obrazini yaratar ekan, ularni juvonmarg qilgan muhitni – zaharli hayotni ko’rsatishni o’z oldiga vazifa qilib qo’ygan. <> o’z janriga ko’ra fojia (tragediya)dir.
Asarning ahamiyati: <> 1917 – 1920 yillarda Turkistonning Toshkent, Qo’qon singari yirik madaniy shaharlarida turli teatr to’dalari tomonidan sahnalashtiriliib, tomoshabinga taqdim etilgan. Ayrim xotiralarga ko’ra, asar o’sha vaqtda, ayniqsa, yoshlarga katta ta’sir ko’rsatgan.