MUHAMMAD IBROHIM DAKRUB
Livanning demokrat yozuvchilari orasida Muhammad Ibrohim Dakrub alohida ajralib
turadi. Adib 1929 yilda Livan janubidagi Sur shaharchasida kambag‘al oilada tug‘ildi. U
boshlang‘ich ma’lumot olishga muyassar bo‘lmadi, mehnat faoliyatini erta boshladi, yozuvchi
bo‘lmasdan oldin bir qator kasblarda o‘zini sinab ko‘rdi – sotuvchilik qildi, qurilishda ishladi va
hokazo. Kitobga bo‘lgan havas uning dunyoqarashini, ma’naviy dunyosini boyitdi, rus mumtoz
adabiyotiga, ayniqsa, A.Chexov ijodiga ko‘ngil qo‘ydi.
Dakrub go‘zal husnixat sohibi edi. Uni bir tanish tadbirkor o‘z idorasiga ishga oladi.
Kunlardan bir kuni idoraga «as-Saqafa al-vataniya» jurnali xodimi kelib qoladi va Dakrubni
tahririyatga ishga taklif etadi. Shunday qilib, baxtli tasodif tufayli Dakrub adabiyot olamiga kirib
qoladi va asta-sekin uning ichiga sho‘ng‘ib ketadi.
1954 yilda «Uzun ko‘cha» nomi bilan uning birinchi hikoyalar to‘plami bosilib chiqdi.
Hikoyalarda yozuvchiga yaqindan tanish bo‘lgan Livan shaharlaridagi qashshoqlar hayoti
tasvirlangan edi.
140
«Besh piastr» hikoyasida kichik do‘kon sotuvchisi haqida hikoya qilinadi. U xizmati
evaziga arzimas chaqa oladi, doimo chala qo‘rsiq yuradi, qayg‘uli hayot kechiradi.
Hikoya qahramonning yomg‘ir ostida uyiga ketayotgani tasviridan boshlanadi.
So‘qqabosh bu yigit shahar chetidagi xonasiga oshiqmoqda. Uning qorni och, yirtiq poyafzalidan
suv o‘tib ketgan. Tramvayda ketsa ham bo‘lardi, ammo bor yo‘g‘i besh piastr puli bor, unga
kechqurun yeb yotish uchun bir bog‘ rediska olishi kerak. U tramvayda «quyon» bo‘lib
ketmoqchi bo‘ladi, lekin konduktor uni haydab soladi, yana yomg‘irda ivib piyoda ketishga
majbur bo‘ladi.
Hikoyada Livan uchun dolzarb muammo bo‘lgan oddiy odamlarning turmush darajasi
pastligi masalasi ko‘tarib chiqilgan. Hikoya oxirida dabdabali gaplar ham yo‘q emas. Hikoya
qahramoni o‘zini uchib ketayotgandek sezadi, keyin tushib ketadi, atrof to‘la yirtqich hayvonlar,
qorong‘ulik. Uzoqdan ko‘zni qamashtiruvchi yorug‘lik ko‘rinadi va millionlab benavo –
bechoralar o‘sha tomonga qarab ketadilar.
«Oyna» hikoyasida Dakrub ilk ijodiga xos sentimentallikdan qochishga muvaffaq
bo‘lgan. Hikoyaning bosh qahramoni ishchi oilaning qizi 9 yoshli Maryam. Oilasiga qarashish
uchun u ertalabdan kechgacha Bayrut ko‘chalarida izg‘ib, siniq shisha yig‘adi va xasis
savdogarga arzimagan chaqaga topshiradi. Adib bolalik gashtini surishdan mahrum bo‘lgan bu
qizcha hayotini achinish tuyg‘usi bilan tasvirlaydi. Qizaloqning yagona quvonchi – otasining
yorqin kelajak haqidagi hikoyalari, u do‘stlari bilan birgalikda ana shu kelajak uchun
kurashmoqda. Ish tashlash, otasining unda ishtirok etishi qizaloqda umid uyg‘otadi. U qachondir
siniq shisha qidirib ko‘chalar bo‘ylab yugurib yurishdan xalos bo‘lishi haqida o‘ylaydi. Dakrub
o‘z qahramonlari bilan birgalikda Livan kambag‘allari hayotini yaxshilash yo‘llari haqida
mulohaza yuritadi. Adib faqat birlashib astoydil kurashgandagina hayotni yaxshilash
mumkinligiga ishonadi.
«Mushohadakor» hikoyasi Livan ishchilari hayotini tasvirlashga bag‘ishlangan. Asarning
bosh qahramoni to‘quvchi Qosim to‘quvchilik kombinati ishchilarining ish tashlashlarida
yetakchi bo‘lishga urinadi. Quyi tabaqadan chiqqan bu «rahbar» bir qator xususiyatlar egasi – u
mehnatsevar, yaqinlariga mehribon, o‘z huquqini himoya qilishda qat’iy. Yozuvchi
mamlakatning porloq kelajagini aynan Qosim kabi kishilar bilan bog‘laydi.
Hikoyadagi esda qoladigan siymolardan yana biri targ‘ibotchi ziyoli obrazidir. U
Qosimning qarama-qarshisi, xalq manfaatlaridan yiroq shaxs. «Uning namoyishchilar safiga
qo‘shilgisi keladi, lekin qo‘rqadi. Bu «telbalar»ga hamroh bo‘lgisi kelmaydi. Bu ikki xarakterni
kontrast usulida tasvirlash yo‘li bilan yozuvchi hikoyada ko‘tarilgan ijtimoiy muammoni
bo‘rttirib ko‘rsatishga erishadi.
Muhammad Dakrub – demokrat yozuvchi bo‘lgani bois Livan mehnatkashlari hayotidan
chizgan realistik lavhalari orqali jamoatchilik diqqatini mamlakatning yechimsiz bo‘lib
kelayotgan ijtimoiy muammolariga qaratishga harakat qiladi.
Livan adabiyoti taraqqiyotida Rauf Huriy salmoqli rol o‘ynadi. U 1918 yilda tavallud
topgan bo‘lib, Livanda, boshqa arab mamlakatlarida taniqli jamoat arbobi, o‘tkir qalamli
publisist, iste’dodli yozuvchi va adabiyotshunos sifatida tanilgan.
Rauf Huriy o‘spirinlik vaqtidanoq Livanning ijtimoiy – siyosiy hayotida faol qatnasha
boshladi. U matbuotda Falastinning inglizlar mandatidan ozod bo‘lishi tarafdori sifatida o‘tkir
chiqishlar qildi.
Huriy ko‘p yillar davomida muharrir va qator adabiy asarlar muallifi sifatida «at-Tariq»
jurnali bilan hamkorlik qildi. Rauf Huriyning birinchi kitobi – «Bir dona anor» 1935 yilda
nashrdan chiqdi. Unga arablarning o‘rta asrlardagi hayotini tasvirlaydigan hikoyalar kiritilgan
edi. 1948 yilda uning Ummaviylar davriga bag‘ishlangan podshohlarning zo‘ravonligi, zulmini
tasvirlovchi qissasi bosmadan chiqdi. Adib o‘z asarlarida tarixiy syujetlardan abadiy,
umuminsoniy axloqiy va insonparvarlik ideallarini tarannum etish uchun foydalanadi.
Livanning oddiy odamlari hayoti, dardu-alamlari, ularning huquqsiz holatiga qarshi
e’tiroz – bularning barchasi demokratik yo‘nalishdagi adabiyot namoyondalari ijodida yuksak
141
mahorat bilan aks ettirilgan. Ular ijodi tufayli Livan adabiyotidagi novella ilgarigi shakl
nuqsonlaridan, syujetning yaxlit emasligi, sentimentallikdan xalos bo‘ldi.
Ikkinchi jahon urushidan so‘ng Livan adabiyotida yangi yo‘nalish shakllandi. Bunga
fransuz adabiyoti – Sartr, Kamyu, Fransua Moriak, Fransuaza Sagan hamda tarjimalar orqali
modernistik falsafa katta ta’sir ko‘rsatdi. Bu yo‘nalishdagi adabiyotda qahramon yolg‘iz,
taqdirga tan bergan, jamiyatga yo‘l topolmagan inson (ko‘pincha ziyoli) sifatida tasvirlanadi.
Bunday asarlarda qayg‘u va umidsizlik kayfiyatlari o‘z aksini topgan.
Mazkur yo‘nalish adiblari insonni tasvirlashda ko‘proq uning ruhiy holatiga diqqat
qiladilar, uning tasodifiy, ko‘pincha arzimas sabablar tufayli o‘zgarishiga e’tibor qaratadilar.
Bunday asarlarda muhim ijtimoiy masalalar ko‘tarib chiqilmaydi, psixologik ziddiyatlar
sub’ektiv kechinmalar doirasiga ko‘chirilgan. Suhayl Idris, Yusuf Yunus, Salim Nassar, Fuad
Kun’an, Halim Barakat va boshqa bir qator yozuvchilar ana shu yo‘nalish namoyandalari sifatida
maydonga chiqdilar.
Suhayl Idris «Al-Ashvak» («Ehtiros», 1947), «Niran va suluj» («Nurlar va qorlar»,
1948), «Kulluhunna nissa» («Ularning barchasi – ayollar», 1949), «Al – Dam’a al-murr»
(«Achchiq ko‘z yoshi», 1956), «Rahmon yo Damashq» («Menga rahm qil, ey Damashq», 1956)
va boshqa asarlar muallifi bo‘lib, ularda ko‘proq ziyolilar hayoti tasvirlanadi.
Suhayl Idris asarlari qahramonlari jurnalistlar, yozuvchilar, o‘qituvchilar, talabalardir.
Nega bunday? Idrisning fikricha, yozuvchilar va xalq orasida tubsiz jarlik mavjud. Buning
sababi – odamlarning savodsizligi. Shu bois yozuvchi savodxon kishilarga murojaat qiladi.
Yozuvchi o‘z diqqatini ko‘proq ayollar ahvoliga, eski urf – odatlarni tanqid qilishga
qaratadi. Yana bir muammo – yozuvchining jamiyat oldidagi burchi masalasi. Idris so‘z va fikr
erkinligi uchun kurashadi. Uning ijodida muhojirlikdagi ziyoli taqdiri, falastin muammosi ham
salmoqli o‘rin egallaydi. Uning novellalari tuzilishi bir xil – boshida o‘quvchi qahramonning
ichki kechinmalari, muhabbati bilan tanishtiriladi, uning chekkan azob - uqubatlari, yolg‘izligi
tasvirlanadi, oxirida esa ish fojea bilan tugaydi.
«Ashvak» novellasida boy oila qizi musiqa o‘qituvchisini sevib qoladi, ammo o‘qituvchi
oralaridagi farqni tushungan holda qizni xoli qo‘yib ketadi. Novellada yuksak tuyg‘ular, ishqiy
munosabatlardagi romantik ko‘tarinkilik o‘z ifodasini topgan.
«Tizkar as-saura» («Inqilob ordeni») hikoyasida yozuvchi Livan xalqining 1945 yilda
fransuz bosqinchilariga qarshi olib borgan kurashi manzaralarini qayta jonlashtirishga harakat
qiladi. Livanlik yosh yigit bosqinchilarga qarshi kurashda oyog‘idan ajraladi, orden oladi va
bundan xursand bo‘ladi. Bu bilan yozuvchi mustaqillik uchun kurashda g‘alaba qanday
qurbonlar evaziga qo‘lga kiritilishini ko‘rsatib beradi. Urushda juda ko‘p askarlar hikoya
qahramoni singari yoshligi, sog‘ligini yo‘qotadi.
Idris ijodida boshqacha mazmundagi novellalar ham mavjud. Jumladan, «Imra» («Ayol»)
asarida na hayotda, na oilaviy turmushda baxtga yetisha olmagan ayolning mantiqsiz ruhiyati
ifodalangan. Yoshligida yoshi ulug‘, sevmagan kishisiga turmushga berib yuborilgan ayol o‘z
eriga nisbatan tuygan nafrat hissini bosa olmaydi. Uning butun muhabbati qiziga baxshida
etilgan. Qiz birovga ko‘ngil qo‘yganida esa, onaning rashki keladi. Butun hayoti davomida
yig‘ilib yotgan norozilik, taqdirga qarshi qaratilgan isyon xunuk bir ko‘rinishda yuzaga chiqadi –
ona rashk tufayli o‘z qizini o‘ldiradi.
«Hamma balo uning o‘zida» hikoyasida esa yozuvchi odamlarning din niqobidagi
ikkiyuzlamaliklarini fosh etadi.
«Kontinental mehmonxonasida to‘kilgan ko‘z yoshi» hikoyasida informatsiyani,
yangilikni qo‘lga kiritish uchun hech narsadan qaytmaydigan jurnalist haqida hikoya qilinadi.
Asarda voqealar mahorat bilan chiroyli qilib tasvirlangan.
Yozuvchining bu novellari ilk asarlardan farq qiladi. Ularda tafsilotlar, takrorlar, ortiqcha
detallar uchramaydi. «Menga rahm qil, ey Damashq» hikoyasida yozuvchining ijtimoiy
mavzularga yuz burgani seziladi. Hikoya qahramoni - hammol o‘g‘liga kichkinagina kanareyka
olib berishni orzu qiladi, o‘g‘lini o‘qishga yuborish uchun pul to‘playdi. Bu hikoyada farzandlari
142
kelajagini ta’minlash uchun jon - jahdi bilan harakat qilgan kambag‘allarning haqqoniy tasviri
berilgan.
Fransuz tanqidchisi Vinsent Monteyn «tashvish» atamasi ekzistensializmning muhim
xususiyatlaridan biridir», - deb yozgan edi. Bir burda non uchun doimiy kurash bitmas –
tuganmas qo‘rquv – bular odam kuchini qirqadi, o‘z ideallariga intilishdan bezdiradi. Asar
qahramoni hamma vaqt ishdan haydalish qo‘rquvi ostida yashaydi. «Mushtumzo‘rlar meni
mittiga aylantirib qo‘ydilar. Men shunchalik mitti bo‘lib qolganmanki, o‘zim o‘zimni
ko‘rolmayman, kimligimni, nimani xohlashimni, nimani xohlamasligimni bilmayman», - deydi,
"Menga rahm qil, ey Damashq" hikoyasi qahramoni. Bu tasvir ekzistensialistik g‘oyalarga
uyqash, chunki ular ham insonning yovuzlik, taqdir oldida chorasiz, notavon ekanligini
isbotlamoqchi bo‘ladilar. Yozuvchi ko‘pincha bir xil tasvir uslubidan foydalanadi: bayon
qahramonning uzluksiz o‘y - mulohazalari shaklida beriladi, ko‘pincha ichki monologdan
foydalaniladi". Tanqidchi Gaston Vet S.Idrisning arab adabiyotidagi ekzistensializm
targ‘ibotchilaridan biri deb hisoblaydi. S.Idris arab tiliga Sartr, Kamyu, Simona de Bovuar
kitoblarini tarjima qilgan.
Fransuz tanqidchisi V.Montey bunday mulohaza yuritadi: "Bu (yangi oqim) sharq
libosiga burkangan Yevropa timsoli emasmikan?" Yo‘q, albatta. Chunki inson doimo bir xil
bo‘lsa ham, ammo umumjahon mojarolar har bir iqlimda boshqa - boshqa ko‘rinishda namoyon
bo‘ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |