Yangi davr arab adabiyoti

Amin ar-Rayhoniy (1876-1940).  
Amin  ar-Rayhoniy  haqida  arab  va  noarab  munaqqidlar  nimalarni  yozmadilar.  «Ar-
Rayhoniyning  har  bir  sahifasi  zararli  va  xavotirli  fikrlar,  nobud  etuvchi  inqilobiy  g‘oyalardir». 
«Bu  al-Fureyqa  vodiysi  faylasufi.  Bu  yangi  payg‘ambar»,  «u  gapga  chechan  yozuvchi, 
vaysaqi». «U ozodlik tarafdori, har qanday zulmning ayovsiz dushmani». 
Amin ar-Rayhoniy kim o‘zi? 
Rus  kitobxonini  ar-Rayhoniy  asarlari  bilan  tanishtirgan  mashhur  arabshunos 
I.Yu. Krachkovskiy 
uni 
yangi 
arab 
adabiyotidagi 
Suriya-Amerika 
maktabining 
yetakchilaridan biri, deb ataydi. 
Ar-Rayhoniy 1876 yil 24 noyabrda o‘rta hol maronit oilasida dunyoga keldi. Ularning 
Bayrutdan  shimolroqdagi  al-Fureyqa  tog‘i  vodiysida  ozroq  yeri  bo‘lgan.  12  yoshida  u 
amakisi  bilan  birga  Qo‘shma  Shtatlarga  boradi.  Oilaning  savdo-sotiq  ishlari  uni 
qiziqtirmasdi.  U najot  yo‘lini  kitoblardan  qidirardi.  Hugo,  Volter,  Russo,  Bayron, 

---

 
27 
Shekspirlarni  ingliz  tilida  o‘qidi.  Shekspir  teatri  shu  qadar  uni  rom  etdiki,  17  yoshida 
shtatma-shtat  kechib  yurgan  sayyor  truppaga  kirdi.  Ularda  ko‘pincha  Shekspir  pesalaridagi 
masxarabozlar  rolini  o‘ynadi.  1897  yilda  Kolumbiya  universitetining  huquqshunoslik 
fakultetiga  o‘qishga  kirdi.  Lekin  bir  yildan  so‘ng  uni  tark  etdi  va  mustaqil  o‘qishini  davom 
ettirdi. 
Ar-Rayhoniy 
vaqti-vaqti 
bilan 
Livanga 
kelib 
turarkan, 
ma’lumotidagi 
yetishmovchiliklarni to‘ldirishga harakat qilar, arab tili va adabiyotini qunt bilan o‘rganardi. 
Uni,  ayniqsa,  suriyalik  ko‘zi  ojiz  faylasuf-shoir,  hurfikrli  mutafakkir  Abul  A’lo  al-
Ma’riy  hayratga  soldi.  Nyu-Yorkka  qaytgach,  u  al-Ma’riy  she’rlarini  ingliz  tiliga  tarjima 
qildi. 
Arab  madaniyati  bilan  qanchalik  qiziqmasin,  ar-Rayhoniy  vatanidagi  hayotni 
ideallashtirmadi.  1900  yil  9  fevralda  Nyu-Yorkdagi  maronit  jamiyati  tashkil  bo‘lganiga  bir 
yil to‘lishi munosabati bilan arab tilidagi nutqi bunga dalil bo‘la oladi. Shu nutqida u arablar 
birligi  yo‘lida  diniy  murosaga,  sabr-toqatga  chaqirdi  va  Livanda  hukmron  bo‘lgan  dinlararo 
dushmanlikni  keskin  qoraladi.  Uning  fikricha,  dushmanlik  va  cherkov  peshvolariga  ko‘r-
ko‘rona  bo‘ysinish  mamlakat  qoloqligining  sababchisidir.  Ana  shu  nutqdan  keyin 
«Hayvonlar  olamida  uch  tomonlama  kelishuv»  (1903)  pamfleti  yuzaga  keldi.  Kitob 
qahramonlari  inson  tili  bilan  so‘zlashuvchi  hayvonlar.  («Kalila  va  Dimna»ga  taqlid).  Ot 
hayvonlarni  bug‘  poezd  va  avtomobilga  qarshi  chora  ko‘rish  uchun  otxonaga  majlisga 
yig‘adi,  go‘yo  ular  hayvonlar  xokimiyatini  barbod  qilayotgan  emishlar.  Muallif  fikri 
bayonchisi  bo‘lgan  tulki  hayvonlarni  taraqqiyotga  to‘sqinlik  qilishda  ayblaydi.  Hayvonlar 
uni  sudga  beradilar.  So‘ng  adolat  timsoli-she’r  paydo  bo‘ladi.  Ot,  eshak,  xachir  o‘zlariga 
shafqatli  bo‘lishni  so‘rab  so‘zlaydilar.  Sher  kechiradi,  ammo  ular  baribir  taraqqiyot  timsoli 
poezd g‘ildiraklari ostida halok bo‘ladilar. 
«Mana shu jajji kitobcha Suriya  va ba’zi  Amerika  yoshlari ongida chinakam inqilob 
qildiki,  aytishlaricha,  xatto  Emil  Zolyaning  o‘zi  ham  kitoblarida  ar-Rayhoniyning  «Uch 
tomonlama  kelishuv»idagidek  shafqatsiz  bo‘lmagan,
8
  deb  yozadi  Nyu-York  gazetalaridan 
biri. 
1904  yilda  Rayhoniy  «Xachirbon  va  Ruhoniy»  qissasini  nashr  etdi.  Unda  nasoro 
ruhoniylarining  ochko‘zligi  va  xasisligi  tanqid  qilinadi.  Rayhoniyning  ilk  asarlari  1910  yilda 
«Rayhoniyat»  nomi  bilan  chop  qilindi.  Ular  to‘rtta  (1910-1928):  she’rlar  va  nasr,  esse,  hikmatli 
so‘zlar,  mashhur  2-jildlik  Arab  yarim  oroli  mamlakatlari  va  Mesopotamiyaga  qilingan  sayohatlar 
bayoni,  bir  qancha  roman,  arab  mamlakatlariga  bag‘ishlangan  tarixiy  va  geografik  asarlar.  Bu 
to‘plamlarni  I. Yu. Krachkovskiy  «Bu  yozuvchining  barcha  izlanish  va  dardlarining  yorqin 
kundaligi» deb atagan edi. 
Amin  ar-Rayhoniy  munaqqidlari  ikki  guruhga  bo‘linadi:  konservativ  guruh  uni  G‘arbning 
tashlandig‘i  deb,  turli  malomatlarni  unga  ag‘darishdi;  inqilobiy  doiralar  esa,  adibni  o‘z  faylasufi 
hisoblashardi.  Uzoq  yillar  G‘arbda  yashagan  adib,  g‘arbcha  turmush  tarzi  va  ijtimoiy  tuzumdan 
ixlosi qaytgan edi. «Nyu-York» mansur she’rida u kapitalizmga turli ayblar qo‘yadi. «Ex, Nyu-York, 
sen zaminning boyliklarini yig‘ding, sening saroylaringda javohirlar, oltin, qimmatbaho taqinchoqlar 
mo‘l. Qorong‘u kulbalaringda esa qashshoqlik, ochlik va nolalar».
9
 
«Shunday kunda qashqir ham yoqimtoy» hikoyasida Rayhoniy ishsizning oilasida ochlik va 
shamollashdan  go‘dak  vafot  etgani  tasvirini  beradi.  G‘arb  sivilizatsiyasidan  hafsalasi  pir  bo‘lgan 
Rayhoniy  ona  yurti  Livanga  qaytdi.  Bu  yerda  ham  adib  chuqur  hayotiy  ziddiyatlarga  duch  keldi. 
Mamlakatda xorijiy kapital, turk poshsholari hukmron, bir vaqtlar iste’dodli, badavlat bo‘lgan xalq 
iztirob  va  ochlikdan  azob  chekardi  («Bayrut  tasviri»).  «Bayrut-mis  gardishidagi  Sharq  durdonasi, 
balchiqdagi  dur  bo‘lib,  uning  tepasida  elektr  shovqin  soladi,  »  -  deb  alam  bilan  yozadi  adib  ona 
shahri haqida. 
Amin 
ar-Rayhoniy 
dunyoni 
o‘zgartirish  yo‘lini  avvalo  shaxsning  o‘z-o‘zini 
takomillashtirishida  va  xalqni  ma’rifatli  qilishda,  «to‘g‘ri  tarbiya  va  haqiqiy  ta’limda»  deb  bildi. 
                                         
8
 Современная арабская проза. М., 1961, стр. 3 
9
 Ўша китоб, ўша бет 

---

 
28 
Ammo  endi  uning  sevimli  shiori  «shaxs  takomilida-jamiyat  takomili,  jamiyat  takomili  esa  - 
hokimiyat  takomili»  ham  yozuvchi  uchun  yetarli  emasdek  tuyuldi.  Endi  uni  zulmga  qarshi  isyon, 
ijtimoiy inqilob fikri band etgan edi. 
1917 yilgi Rossiya inqilobi haqidagi xabarni ar-Rayhoniy katta qiziqish va hayrihohlik bilan 
qabul etdi. Unda «tozalovchi bo‘ron»ni ko‘rdi, vaholanki proletariat diktaturasi uning mutloq tenglik 
va ozodlik haqidagi ideallariga zid edi. 
U  bolsheviklar  tinch  inqilob,  ma’rifat  va  islohatlar  yo‘lidan  boradilar,  ularning  noyob 
tajribalari muvaffaqiyatli yakunlanadi, mutlaqo yangi jamiyat quriladi, deb o‘yladi. 
Rayhoniy ijodida ikki qissa alohida o‘rin tutadi: «Girdob binafshasi» (1910) va «Haramdan 
tashqarida»  (1917)  qissalari  xuddi  Jubronning  «Singan  qanotlar»i  singari  Sharqda  ayol  ahvoli 
mavzusi bilan bog‘lanib ketadi. 
Arab  romantiklari  ma’rifatparvarlardan  feodal  an’analariga  qarshi  kurashning  muhim 
qirralaridan biri-ayol ozodligi uchun kurash estafetasini qabul qilib oldilar. «Haramdan tashqarida» 
romani voqealari Turkiyada birinchi jahon urushi yillarida sodir bo‘ladi. Jahon yuqori lavozimli turk 
zobiti Rizo poshshoning qizi. U turmushga chiqadi, lekin ko‘p o‘tmay eri uyga ikkinchi xotinini olib 
keladi, bu Jahonga og‘ir haqorat bo‘lib tuyuladi, u erining xonadonidan ketadi. Jahon qolgan umrini 
musulmon  ayollarining  oila  va  jamiyatdagi  huquqlari  uchun  kurashga  bag‘ishlaydi.  Harbiy 
gospitalda  shafqat  hamshirasi  bo‘lib  ishlaydi,  o‘sha  yerda  nemis  generali  Fon  Villenshteynni 
uchratadi.  Chuqur  e’tiqodli  musulmon  Jahon  generalning  sevgisini  rad  qilmaydi,  u  bilan  birga 
yashashga rozi bo‘ladi. 
Jahon chinakam romantik obraz. U an’analarga qarshi bosh ko‘targan, yuksak maqsadlarga 
intiluvchi, ehtirosli (uning shiori - qasos yoki o‘lim), mag‘rur tabiatli ayol. Jahonda ma’rifatparvarlik 
romanlarida uchramaydigan xususiyatlar mavjud. Uning qalbi alamli ziddiyatlarga to‘la. 
Rayhoniy qahramoni o‘zi kabi fojiali, yolg‘iz, u sharq dunyosida ham, G‘arb dunyosida ham 
o‘zini  begona  his  etadi.  Hatto  o‘zining  aziz  otasi,  keksa  poshsho  bilan  ham  umumiy  til  topisha 
olmaydi, sevgan insoni-nemis generali ham dushmanga aylanadi. 
Jahon ozodlikka sanamga sig‘ingandek sig‘inardi, ozodlik u intilayotgan muqaddas maqsad 
edi.  Jahon  oiladagi  sof  ayollik  huquqlarini  himoya  qilish  bilan  cheklanmasdan,  o‘zini  ozod  shaxs 
sifatidagi mavqeini ham himoya qilar edi. 
Qissa  faqat  feministik  ma’noga  ega  emas.  Jahon  taqdirida  an’ana  tarafdorlari  va 
taraqkiyparvarlar,  Sharq  va  G‘arb,  insoniylik  va  Nisshega  xos  beqaydlik  bir-biri  bilan  chatishib 
ketgan. Nisshechilikning asl qiyofasini ochib berish, uning ta’sirini susaytirish arab dunyosi uchun 
alohida ahamiyat kasb etadi. Nisshe ta’limoti XX asr boshlarida arab adiblari va siyosiy arboblarini 
hayotda  o‘zligini  tanishga,  faolikka,  irodali  bo‘lishga  chaqirgani  bilan  o‘ziga  jalb  etdi.  Odatda,  bu 
chaqiriq  ularda  ma’rifat  va  mustaqillik  uchun  kurash  bilan  bog‘lanib  ketardi.  Ar-Rayhoniy  ham 
qoloqlik  va  sustkashlikka  qarshi  bo‘lib,  nisshechilikning  g‘ayriinsoniy  mohiyatiga  tushuna  oldi  va 
unga ochiq qarshi chiqdi. 
Bu  asarning  umumiy  romantik  mazmuniga  realistik  unsurlarning  singib  ketgani  yaqqol 
seziladi.  Voqealar  sodir  bo‘lgan  joy  (Istanbul),  vaqt  (birinchi  jahon  urushining  ilk  davri)  aniq 
ko‘rsatilgan, Sharq uchun o‘ta dolzarb voqealar o‘z aksini topgan. Ular axloqiy jihatdangina emas, 
siyosiy nuqtai nazardan ham badiiy tadqiq etilgan. Haqiqatga yaqinroq qilib tasvirlashga intilish shu 
bilan  izohlanadiki,  Jahon  arab  emas,  turk.  Oliy  tabaqaga  mansub  turk  ayollari  ko‘proq 
yevropalashgan  va  ularda  erkinlik  ko‘proq  edi.  Shu  davrda  bironta  musulmon  arab  ayoli  Jahon 
mavqeiga ko‘tarila olmasdi. 
Qissaning  uchinchi  nashriga  (1933)  ar-Rayhoniy  bayonining  romantik  emotsional  ohangini 
silliqlovchi o‘zgarishlar kiritadi, eng muhimi melodramatik yakunini o‘zgartirdi. Jahon qasos oladi, 
lekin  halok  bo‘lmaydi.  Istambuldan  uzoq  joyda,  boshqa  nom  ostida  kurashishni  davom  ettiradi, 
taraqqiyparvar gazetalar bilan hamkorlik qiladi, o‘zining oqbadan o‘g‘lini ozodlik va insonparvarlik 
ruhida tarbiyalaydi. 
1915 yilda ar-Rayhoniy amerikalik jurnalist va rassom Berta Keys bilan topishadi, bir yildan 
so‘ng unga uylanadi. Er-xotin Meksika, Fransiya, Ispaniya bo‘ylab sayohat qiladilar. Andaluziyaga 
borganda  ispanlarning  arxitekturasi,  urf-odati,  milliy  xarakterida  uning  qalbiga  yaqin  bo‘lgan 

---

 
29 
g‘arbiy-sharqiy umumiylik, o‘xshashliklarni izlashga intiladi. 20-  va 30-yillar arab mamlakatlariga 
sayohatlar  va  jo‘shqin,  tinimsiz  ijodiy  izlanishlar  bilan  kechadi.  Uning  arab  Sharqiga,  ona  xalqi 
madaniyati sarchashmalariga sayohat xaqidagi orzulari asta-sekin idrok etilgan siyosiy mazmun bilan 
boyidi. Uning sayohatdan maqsadi arablarni o‘zaro yaqinlashtirish, talab va harakatlarda hamkorlikni 
ta’minlash bo‘lib, «Arab podshohlari», «Tog‘lar va sahrolar Arabistoni» (1930), «Arab ibn Saudi» 
(1928)  asarlarida  o‘z  ifodasini  topdi.  1935  yilda  uning  barhayotligidagi  oxirgi  asar  -«Eron  qalbi» 
kitobi chiqdi. Livan bo‘ylab sayohatlari natijasini 1947 yilda, vafotidan so‘ng bosilgan «Livan qalbi» 
kitobida ifodaladi. 
Amin ar-Rayhoniy 1940 yil 13 sentyabrda vafot etdi. Adibning merosi uning ukasi Albertga 
qoldi.  U yozuvchi  tug‘ilgan  qishloq  al-Fureyqadagi  adib  uyida  muzey  tashkil  qildi.  O‘sha  yerda 
Rayhoniy kutubxonasi, uning yozishmalari, arab hukmdorlarining tortiqlari saqlanadi. 
Uning hayotiga oid asarlarda ar-Rayhoniy shoir, romantik shoir sifatida emas, avvalo jamoat 
arbobi, arab mamlakatlari birligi, islohatlar va ma’rifat kurashchisi sifatida tasvirlanadi. 
Adib  zamondoshi  bo‘lgan  yetuk  arab  yozuvchilari  mumtoz  uslubning  ko‘hna  unsurlari  - 
tashbih,  mubolag‘a,  tajnis,  qofiyani  yangicha  qo‘llash  tarafdori  bo‘lib  chiqdilar.  Ana  shunday 
«yaxshi  uslub»ni  mukammal  egallagan  mashhur  misr  adibi,  ar-Rayhoniy  tengdoshi  Mustafo  al-
Manfalutiy  (1876-1924)dir.  Ar-Rayhoniy  esa,  arab  adabiy  tilining  barcha  boyliklarini  egallagan 
holda,  unga  erkin  munosabatda  bo‘lar,  jumlalari  mumtoz  uslubiyat  qoidalariga  mos  kelishi-
kelmasligi  to‘g‘risida  qayg‘urmasdi.  Tanqidchilarning  sinchkovlik  bilan  qilgan  e’tirozlariga  ar-
Rayhoniy  parvo  qilmasdi-  to‘la  ijod  erkinligi  adibning  shiori  edi.  Uning  nazarida  hozirgi  adabiyot 
foytunchilari ham nafratga loyiq, chunki ular «bilimlari foytuniga hukumat narxnomasini osib olib, 
yo‘lovchiga  ma’qul  bo‘lgan  tomonga  qalamni  suraverdilar  («Adiblar»).  Hamma  hurmat  qiladigan 
o‘rta  asr  arab  adibi  al-Mutanabbiyni  osiy,  mustabid  hukmdor  o‘ngida  jilpanglaydigan  va  axlat 
orasida sudralib yuradigan iste’dod» deb ataydi («Al-Mutanabbiyning ikki she’ri»). 
Ar-Rayhoniy  yozuvchilarni  ikki  toifaga  bo‘ladi:  «Ularning  bir  toifasi  odamlar  uchun, 
boshqalari o‘zi uchun yozadi» («Adiblar»). 
Bir  qaraganda,  bu  adabiyotning  siyosatdan  mutloq  yiroqligini  tan  olish,  real  hayotdan 
chekinayotganlarni  oqlashdek  tuyuladi.  Ammo  ar-Rayhoniy  bu  so‘zlarga  o‘zgacha  ma’no  beradi. 
O‘z-o‘zini qoniqtirish vijdon buyurganini qilish, bu esa yozuvchi halol va fidoyilik bilan, hech kimga 
qaramasdan,  haqiqatga  fikr-o‘y,  so‘z  va  ish  bilan  xizmat  qilishini  anglatadi  («Ulug‘  shahar»). 
Shunday  qilib,  san’atkor  ozodligi  ar-Rayhoniyga  anarxistcha  chegarasizlik  bo‘lmay,  balki  yuksak 
maqsadni ko‘zlashdir. 
Ar-Rayhoniyning  yozuvchi  burchiga  munosabati  «yig‘loqi  shoirlar»ni  keskin  qoralashida 
yaqqol  namoyon  bo‘ladi.  Yig‘loqi  she’riyat  garchi  samimiy  bo‘lsa-da,  odamlarga  zarracha  naf 
keltirmaydi. Ana shu fikrni ar-Rayhoniy «Shoirlarga nasihatlar» asarida rivojlantiradi. 
Ar-Rayhoniy asarlarida tabiat xamisha jonli tasvirlanadi, chunki uning panteistik tasavvurida 
tabiat  tushunchasi  hamisha  xudo  tushunchasi  bilan  bog‘liq.  Xudo,  uning  ta’rificha,  «muhabbat  va 
xaqiqat», «yashiringan borliq», «tabiat zamiridagi sir».  
Ar-Rayhoniy  xudoga  chinakam  sig‘inish  diniy  marosimlarni  bajo  keltirishda  emas,  tabiat 
qonunlari  bo‘yicha  harakat  qilishda,  o‘z  qalbida  Xudo  nurini,  vijdonda  Xudo  adolatini  saqlashdir, 
hamisha, har joyda, har qanday sharoitda yolg‘onga qarshi haqiqatni himoya qilishdir, deb o‘rgatadi.  
Ar-Rayhoniydagi Xudo-tabiat haqidagi tasavvurlar, baxt tushunchasi bilan ham bog‘liq. Baxt 
tabiat  va  uning  qonunlari  bilan  to‘la  uyg‘unlikda  yashashdir,-  deydi  adib.  «To‘la  uyg‘unlikka  har 
qanday  ishga  ijodiy  yondoshgandagina  erishish  mumkin»  («Baxt  nima?»,  «Ekuvchilar  uchun 
urug‘lik»). 
Hayot  va  dinni  bunday  tushinish  L. N. Tolstoy  ta’limotining  ba’zi  qoidalarini  esga  soladi. 
Ehtimol  bu  uning  ta’siridir,  chunki  ar-Rayhoniy  uchun  Tolstoy  «ozodlik,  birodarlik,  muhabbat 
namunasi» edi («Tolstoy»). 
Ar-Rayhoniydagi  diniy  -  falsafiy  konsepsiya  ancha  barvaqt  shakllandi.  U  «ar-
Rayhoniyat»ning  I  va  II  jildlaridagi  asarlarda  o‘z  aksini  topdi.  Bu  konsepsiyaning  amalga  tatbiq 
etilishi  ideal  jamiyat  g‘oyasi  va  uni  amalga  oshirish  yo‘llari  haqidagi  fikrlar  qisman  evolyusiyani 

---

 
30 
boshdan  kechirdi,  chunki  ar-Rayhoniy  aytganidek,  «aqlli  odam  haqiqat  talab  etsa,  o‘z  e’tiqodini 
o‘zgartirish yoki isloh qilishdan o‘zini tiymaydi». 
O‘ta xaqqoniylik va samimiylikka intilgan ar-Rayhoniy o‘z ichki ziddiyatlarini yashirmaydi. 
Bu  ayniqsa,  ideal  jamiyatni  qurish  yo‘llari  haqida  so‘z  ketganda  yaqqol  seziladi.  Ar-Rayhoniy 
harakatning  tinch  yo‘lini  shaxs,  jamiyat,  hokimiyatni  mukamallashtirish  sxemasini  tavsiya  etdi. 
Ammo  u  bilibmi  -  bilmaymi,  revolyusion  to‘ntarish  imkoniyatini  ham  inkor  etmaydi  («Inqilob, 
ekstremizm»).  Hatto  inqilobni  tabiatning  ekstremal  hodisalari  zilzila,  suv  toshqini  kabilar  bilan 
solishtirib,  uni  insoniy  adolatning  ko‘rinishi  sifatida  oqladi.  Ayni  paytda  uning  nazarida,  ma’naviy 
inqilob, inson qalbidagi qo‘zg‘olon umumxalq qo‘zg‘alonidan oldin sodir bo‘lishi lozim. 
Ar-Rayhoniy  she’riyatda  chinakam  novator  sifatida  namoyon  bo‘ldi.  Uning  she’rlari  arab 
sarbasti  (verlibrini)  yaratishdagi  ilk  urinishlar  edi.  U arab  she’riyatiga  yangi  shakl  -  «ash-shi’r  al-
mansur» mansur she’rni kiritdi. 
I. Yu. Krachkovskiy  bu  atamani  «nasriy  she’r»  deb  tarjima  qildi,  ularning  I. Turgenevning 
nasriy she’rlari bilan muqoyasa qildi.  
Ar-Rayhoniy asarning ma’no  yaxlitligini  himoya qilib, qasidaning kompozision qurilishini 
inkor  etadi.  Uning  fikricha  qasida  qurilishi  shoirlarga  shaxsning  dunyo  haqidagi  mushohadalarini 
ifodalash imkonini bermaydi.  U shoirlarni puch, so‘zlar bezagidan iborat bo‘lgan poetik tildan voz 
kechishga chaqiradi. 
Ar-Rayhoniy poetik ijodining ilk bosqichida jahon romantik adabiyotiga daxldor mavzularni 
ko‘tarib chiqdi. Ozodlik ideali na G‘arbda, na Sharqda amalga oshishi mumkin bo‘lmagan shaxsning 
mutloq  ozodligi  sifatida  talqin  qilinadi.  («Nyu-York»,  «Gado  Navuxodonasor»),  tabiat  mavzusiga 
murojaat etib uni ilohiylashtiradi, buzuq jamiyatga va ikkiyuzlamachi rasmiy din vakillariga qarama-
qarshi qo‘yadi («Tabiat», «Shifo ber», «Vodiy ma’budasi», «Mening vodiydagi ibodatxonam»). Bu 
asarlarda tabiat inson xususiyatlarini kasb etadi, u mangu harakatda tasvirlanadi. 
Romantik individualizmdan,  umuman,  voqelikka  qarshi  isyondan  vatanni  asoratga  solishga 
qarshi  norozilikka  yuz  o‘girish  ar-Rayhoniyning  XX  asr  20-30  yillar  she’riyatiga  xos  xususiyatdir. 
Shoirning diqqat markazida arablar taqdiri, Sharq qoloqligi tanqidi turadi. 
Ar-Rayhoniy Sharq va G‘arb madaniy an’analari sintezi asosida arab uyg‘onishi zarurati va 
mumkinligini  e’lon  qiladi  («Arablar  burguti»,  «Iroqning  xudosi»,  «Misr»).  Ar-Rayhoniy  endi 
jo‘shqinlik,  hissiyotlar  tug‘yonidan  o‘quvchini  falsafiy  mushohadaga  undovchi  vazmin  bayon 
uslubiga o‘tadi. 
Ar-Rayhoniyning  obrazlar  olami  ikki  manbadan-Qur’on  va  Amerika  romantik  shoiri  Uolt 
Uitmen  (1810-1892)  she’riyatidan  oziqlanadi.  Uolt  Uitmen  ar-Rayhoniy  ruhiga  eng  yaqin  shoir. 
U burjuacha yashash tarziga qarshi bosh ko‘targan isyonkor, umuminsoniy birodarlik tarafdori, ingliz 
romantizmi taqlidchilari she’riyatining eskirib ketgan qonunlarini buzib tashlagan ijodkordir. 
Shoir  Qur’ondagi  qiyomat  syujetini  eskilikning  yemirilishi,  yangilikning  tug‘ilishi  sifatida 
talqin  qiladi.  («Samum»,  «Men-Sharqman»).  Olloh  to‘g‘risidagi  syujetda  ar-Rayhoniy  she’riyatida 
injil  syujetlari  –  insonning  o‘limi  va  tirilishi,  insonning  chormixga  tortilishi  ham  uchraydi.  («Biz 
ikkimiz bu yerda begonamiz», «Mening vodiydagi ibodatxonam»). 
Uitmendan  shoir  dinga  yangicha  munosabatni,  fanga  mehrni,  uni  optimistik  idrok  etishni, 
demokratiya  tabiatini  kuylashni  qabul  etdi.  Avtoportret,  astronomik  obrazlar,  industrial  peyzaj, 
mifologiyaga qiziqishning kuchayishi Uitmen she’riy usullarining unga ko‘rsatgan ta’siridan dalolat 
beradi.  Sharq  va  G‘arb  an’analarining  qo‘shiluvi  shoirning  Uitmen  she’riy  texnikasiga  borib 
taqaluvchi  –  saj’  va  sarbastga  munosabatida  yaqqol  ko‘rinadi.  Aruzga  xos  badastir  o‘lchov  ar-
Rayhoniyda uchramaydi. 
O‘z  vaqtida  ar-Rayhoniy  chuqur  iztirob  va  ehtiros  bilan  tilga  olgan  muammolar  naqadar 
dolzarb  ekanligini  arab  Sharqida  sodir  bo‘layotgan  bugungi  voqealar  yaqqol  ko‘rsatib  turibdi. 
Soddadil,  go‘zal  tuyg‘uli  idealist  shoir  xalqaro  siyosat,  sinfiy  ziddiyatlarning  nozikliklariga  uncha 
tushunmagan  «ma’naviy  inqilob»ga  ishonib  adashgan  ham  bo‘lsin,  lekin  uning  ijodi haligacha  o‘z 
ahamiyati  va  qiymatini  yo‘qotgan  emas.  Mustaqillik  va  taraqqiyot  uchun  kurashayotgan  arab 
fidoyilari  uchun  ar-Rayhoniy  ijodi  ma’naviy  quvvat  va  samimiylik  maktabidir.  Undagi  falsafiy 

---

 
31 
teranlik  shovinizm  bilan  zaharlanmagan  jo‘shqin  vatanparvarni  -  haqiqatga  sadoqatli  kitobxon 
qalbini o‘ziga tortadi.