Yangi axborot texnologiyalarining yaratilishi va ularning jamiyat turli

1. Ma’lumot bazasi tushunchasi 
Bugungi dunyoda ma’lumotlar har xil va keng tarqalgan. Ma’lumotlar bazasi 
ma’lumotlarni saqlash va boshqarishning eng yaxshi usuli hisoblanadi. Ma’lumotlar 
bazalari ma’lumotlarni doimiy ravishda va xavfsiz tarzda almashishni ta’minlaydi.
Ma’lumotlar nafaqat keng yoyilgan va keng tarqalgan hamdir. Bu 
tashkilotlarning yashashi va rivojlanishi uchun ham zarurdir. Masalan, OTM zining 
professor-qituvchilari, fakultetlari, tegishli ynalishlari va mutaxassisliklari hamda 
talabalari haqida hech qanday ma’lumotga ega blmasdan turib rivojlanishi 
mumkinmi, degan savolni rtaga qyib kraylik. Barcha OTMlar ushbu turdagi 
ma’lumotlarni saqlashlari kerak. Muhim ahamiyatga ega blganidek, ular kerak 
blganda qaror qabul qiluvchilar uchun ma’lumotlarga ega blishlari kerak. Ishonch 
bilan aytish mumkinki, OTMning barcha axborot tizimlarining maqsadi ularga 
axborotni tashkiliy manba sifatida ishlatishga yordam berishdir. Ushbu tizimlarning 
barchasida ma’lumotlarni yigish, saqlash, umumlashtirish, boshqarish va tarqatish 
turadi. 

---

Ma’lumotlar bazasi – tegishli ma’lumotlar tplamini z ichiga olgan umumiy, 
birlashgan kompyuter tuzilmasi[6].
Axborot tizimining turiga va masalaning qyilishiga qarab, bu ma’lumotlar bir 
yoki ikki mavzudagi bir necha megabaytdan biznesning ichki va tashqi muhitidagi 
yuzlab mavzularni qamrab oladigan terabaytgacha zgarishi mumkin. 
Ma’lumotlar bazalari, kompyuterlarga asoslangan tizimlarga ma’lumotlarni 
tezda saqlash, boshqarish va olish imkonini beradigan ixtisoslashgan tuzilmalardir.
Ma’lumotlar bazasi tushunchasi maydon, yozuv, fayl atamalari bilan bogliq. 
Maydon – bu saqlanadigan ma’lumotlarning eng kichik birligi. Tipik 
ma’lumotlar bazasida bir qancha tiplarning yoki saqlanadigan maydonlarning har 
birini tavsiflovchi kplab nusxalari (occurrence yoki instance) mavjud. Masalan, 
OTMlar haqida ma’lumot mavjud blgan ma’lumotlar bazasida "OTM raqami" nomi 
bilan saqlanadigan maydon turini z ichiga olishi mumkin va ma’lumotlar bazasida 
tavsiflangan OTMlarning har bir turi uchun (fakultetlar, ynalishlar, guruhlar, 
talabalar va boshqalar) ushbu saqlanadigan maydonning alohida nusxasi mavjud 
bladi. 
Yozuv – bu tegishli saqlanadigan maydonlar tplamidir. Bunday holda, 
saqlangan yozuvning nusxasi saqlanadigan maydonlarning tegishli nusxalari 
guruhidan iborat.
Fayl - bu bir xil turdagi saqlangan yozuvlarning barcha mavjud nusxalari 
tplami. Oddiylik uchun har qanday berilgan fayl faqat bitta turdagi saqlanadigan 
yozuvlarni z ichiga olishi mumkin deb qabul qilinadi. Ushbu soddalashtirish keyingi 
mulohazalarga jiddiy ta’sir krsatmaydi. 
Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT) bu ma’lumotlar bazasi 
tuzilishini boshqaruvchi va unda saqlanadigan ma’lumotlarga kirishni 
boshqaradigan dasturlar tplami. Qaysidir ma’noda ma’lumotlar bazasi juda yaxshi 

---

tashkillashtirilgan elektron topshirish kabinetiga xshaydi, unda kuchli dasturiy 
ta’minot (MBBT) kabinet tarkibini boshqarishga yordam beradi. 
Ma’lumotlar bazasining turlari. Har bir ma’lumotlar bazasi ma’lum bir 
ma’lumot tplamini saqlaydi va ma’lum maqsadda foydalaniladi. Yillar tishi bilan, 
ma’lumotlar bazalaridan texnologiya va innovatsion foydalanish rivojlanib borgan 
sari ma’lumotlar bazalarini tasniflashda turli xil usullar qllanilmoqda. Masalan, 
ma’lumotlar bazalari qllab-quvvatlanadigan foydalanuvchilar soni, ma’lumotlar 
joylashgan joyda, saqlanadigan ma’lumotlar turi, ma’lumotlardan maqsadli 
foydalanish va ma’lumotlar tuzilish darajasi byicha tasniflanishi mumkin. 
Foydalanuvchilar soni ma’lumotlar bazasi bitta foydalanuvchi yoki kp 
foydalanuvchi sifatida tasniflanganligini aniqlaydi. Bitta foydalanuvchi ma’lumotlar 
bazasi bir vaqtning zida faqat bitta foydalanuvchini qllab-quvvatlaydi. Boshqacha 
aytganda, agar A foydalanuvchisi ma’lumotlar bazasidan foydalansa, B va C 
foydalanuvchilari A foydalanuvchisini kutib turishlari kerak. Bunga javoban,
Kup foydalanuvchi ma’lumotlar bazasi bir vaqtning o’zida bir nechta 
foydalanuvchilarni qullab-quvvatlaydi. Kp foydalanuvchi ma’lumotlar bazasi 
nisbatan kam miqdordagi foydalanuvchilarni (odatda 50 dan kam) qllab-
quvvatlasa,tashkilotning ishchi guruhi ma’lumotlar bazasi deb ataladi. Ma’lumotlar 
bazasi butun tashkilot tomonidan ishlatilganda va kplab blimlarda (50 dan ortiq, 
odatda yuzlab) foydalanuvchilarni qllab-quvvatlasa, ma’lumotlar bazasi korxona 
bazasi deb nomlanadi. 
Joylashuv ma’lumotlar bazasini tasniflash uchun ham ishlatilishi mumkin. 
Masalan, bitta saytda joylashgan ma’lumotlarni qllab-quvvatlaydigan ma’lumotlar 
bazasi markazlashtirilgan ma’lumotlar bazasi deb ataladi. Bir nechta turli saytlarda 
tarqatilgan ma’lumotni qllab-quvvatlaydigan ma’lumotlar bazasi taqsimlangan 
ma’lumotlar bazasi deb ataladi. 

---

Markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan (tarqatilgan) ma’lumotlar bazasi 
ma’lumotlar bazasini amalga oshirish va boshqarish uchun aniq belgilangan 
infratuzilma (apparat, operatsion tizimlar, tarmoq texnologiyalari va boshqalar)ni
talab qiladi. Odatda, infratuzilmaga ma’lumotlar bazasini yaratadigan va ishlaydigan 
tashkilot egalik qiladi va xizmat qiladi. Ammo snggi yillarda bulutli ma’lumotlar 
bazalaridan foydalanish tobora ommalashib bormoqda.bulutli ma’lumotlar bazasi - 
bu Microsoft Azure yoki Amazon AWS kabi bulutli ma’lumotlar xizmatlaridan 
foydalanib yaratilgan va saqlanadigan ma’lumotlar bazasi. Uchinchi tomon yetkazib 
beruvchilari tomonidan taqdim etiladigan ushbu xizmatlar ma’lumotlar bazasi uchun 
ishlashning aniq choralarini (ma’lumotlarni saqlash hajmi, talab qilinadigan 
tkazuvchanlik va mavjudlik) ta’minlaydi, lekin uni amalga oshirish uchun asosiy 
infratuzilmani ko’rsatishi shart emas.
Ba’zi bir kontekstlarda ma’lumotlar bazalarini tasniflashning mashhur usuli 
ularda saqlanadigan ma’lumotlar turiga qarab belgilanadi. Ushbu mezondan 
foydalangan holda ma’lumotlar bazalari ikki toifaga guruhlanadi: umumiy 
maqsadlar va aniq bir sohaga asoslangan ma’lumotlar bazalari.umumiy maqsadga 
asoslangan ma’lumotlar bazalarida bir nechta fanlarda ishlatiladigan turli xil 
ma’lumotlar mavjud - masalan, umumiy demografik ma’lumotlarni z ichiga olgan 
ryxatga olish ma’lumotlar bazasi va LexisNexis va ProQuest ma’lumotlar bazalari, 
turli mavzularda gazeta, jurnal va jurnal maqolalarini z ichiga olgan.aniq bir 
maqsadga asoslangan ma’lumotlar bazalarida muayyan fan sohalariga ynaltirilgan 
ma’lumotlar mavjud.

---

1.
Tashqi modellar – eng yuqori bosqich, bunda har bir model zini ma’lumotlar 
tasvir qabul qiladi. Har bir ilova, ziga kerakli zarur blgan ma’lumotlarni 
kradi va qayta ishlaydi. Masalan, ishchilarni malakasi byicha taqsimlash 
tizimi, xizmatchi malakasi haqidagi ma’lumotlarni ishlatadi, uni oklad, 
manzili, telefoni haqidagi axborotlar qiziqtirmaydi va aksincha, oxirgi 
ma’lumotlar xodimlar blimi qism tizimida ishlatiladi.
2. Konseptual bosqich – markaziy boshqarish zvenosi blib, bunda MB eng 
umumiy holda tasvirlanib, u shu MB bilan ishlaydigan barcha ilovalar 
ishlatiladigan ma’lumotlarni qamrab oladi. Umuman konseptual bosqich 
MB yaratilgan predmet sohani umumlashgan modelini akslantiradi. Bu 
model ob’ektlarning muhim xossalarini akslantiradi.
3. Fizik bosqich – fayllarda joylashgan ma’lumotlarni tashqi axborot 
saqlovchilarida joylashishini belgilaydi. Bu arxitektura ma’lumotlar bilan 
ishlaganda mantiqiy va fizik mustaqillikni ta’minlab beradi. Mantiqiy 
mustaqillik bitta ilovani zgartirishni, shu baza bilan ishlaydigan boshqa 
ilovani zgartirmasdan amalga oshirishni bildiradi. Fizik mustaqiliylik, 
saqlanuvchi ma’lumotlarni bir qattiq diskdan boshqasiga kchirganda uni 
ishlash qobiliyatini saqlab qolgan holda tkazishni bildiradi. 
Hozirgi kunda inson faoliyatida ma’lumotlar bazasi (MB) kerakli axborotlarni 
saqlash va undan oqilona foydalanishda juda muhim rolь ynamoqda. Sababi: jamiyat 

---

taraqqiyotining qaysi jabhasiga nazar solmaylik zimizga kerakli ma’lumotlarni olish 
uchun, albatta, MBga murojaat qilishga majbur blamiz. Demak, MBni tashkil qilish 
axborot almashuv texnologiyasining eng dolzarb hal qilinadigan muammolaridan 
biriga 
aylanib 
borayotgani 
davr 
taqozasidir. 
Informatsion texnologiyalarning rivojlanishi va axborot oqimlarining tobora ortib 
borishi, ma’lumotlarning tez zgarishi kabi holatlar insoniyatni bu ma’lumotlarni z 
vaqtida qayta ishlash choralarining yangi usullarini qidirib topishga undamoqda. 
Ma’lumotlarni saqlash, uzatish va qayta ishlash uchun MBni yaratish, sngra undan 
keng foydalanish bugungi kunda dolzarb blib qolmokda. Moliya, ishlab chiqarish, 
savdo-sotiq va boshqa korxonalar ishlarini ma’lumotlar bazasisiz tasavvur qilib 
blmaydi. 
Ma’lumki, MB tushunchasi fanga kirib kelgunga qadar, ma’lumotlardan turli 
krinishda foydalanish juda qiyin edi. Dastur tuzuvchilar ma’lumotlarini shunday 
tashkil qilar edilarki, u faqat qaralayotgan masala uchungina rinli blardi. Har bir 
yangi masalani hal qilishda ma’lumotlar qaytadan tashkil qilinar va bu hol yaratilgan 
dasturlardan 
foydalanishni 
qiyinlashtirar 
edi. 
Har qanday axborot tizimining maqsadi real muhit ob’ektlari haqidagi 
ma’lumotlarga ishlov berishdan iborat. Keng ma’noda ma’lumotlar bazasi - bu 
qandaydir bir predmet sohasidagi real muhitning aniq ob’ektlari haqidagi 
ma’lumotlar tplamidir. Predmet sohasi deganda avtomatlashtirilgan boshqarishni 
tashkil qilish uchun rganilayotgan real muhitning ma’lum bir qismi tushiniladi. 
Masalan, korxona, zavod, ilmiy tekshirish instituti, oliy quv yurti va boshqalar. 
Shuni qayd qilish lozimki, MBni yaratishda ikkita muhim shartni hisobga olmoq 
zarur: 
Birinchidan, ma’lumotlar turi, krinishi, ularni qllaydigan programmalarga bogliq 
blmasligi lozim, ya’ni MBga yangi ma’lumotlarni kiritganda yoki ma’lumotlar 
turini 
zgartirganda, 
programmalarni 
zgartirish 
talab 
etilmasligi 
lozim. 

---

Ikkinchidan, MBdagi kerakli ma’lumotni bilish yoki izlash uchun biror 
programma 
tuzishga 
hojat 
qolmasin. 
Shuning uchun ham MBni tashkil etishda ma’lum qonun va qoidalarga amal qilish 
lozim. Bundan buyon axborot szini ma’lumot szidan farqlaymiz, ya’ni axborot szini 
umumiy tushuncha sifatida qabul qilib, ma’lumot deganda aniq bir belgilangan 
narsa 
yoki 
hodisa 
sifatlarini 
nazarda 
tutamiz. 
Ma’lumotlar bazasini yaratishda, foydalanuvchi axborotlarni turli belgilar byicha 
tartiblashga va ixtiyoriy belgilar birikmasi bilan tanlanmani tez olishga intiladi. Buni 
faqat ma’lumotlar tizilmalashtirilgan holda bajarish mumkin.tizimlashtirish – bu 
ma’lumotlarni tasvirlash usullari haqidagi kelishuvni kiritishdir. Agar ma’lumotlarni 
tasvirlash usuli haqida kelishuv blmasa, u holda ular tizilmalashtirilmagan deyiladi. 
Tizilmalashtirilmagan ma’lumotlarga misol sifatida matn fayliga yozilgan 
ma’lumotlarni krsatish mumkin. 
Ma’lumotlar bazasidan foydalanuvchilar turli amaliy dasturlar, dasturiy vositalari, 
predmet 
sohasidagi 
mutaxassislar 
blishi 
mumkin. 
Ma’lumotlar bazasining zamonaviy texnologiyasida ma’lumotlar bazasini yaratish, 
uni dolzarb holatda yuritishni va foydalanuvchilarga undan axborot olishini 
ta’minlovchi maxsus dasturiy vosita, ya’ni ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi 
yordami bilan markazlashtirilgan holda amalga oshirishni nazarda tutadi. 
Ma’lumotlar bazasi – EHM xotirasiga yozilgan ma’lum bir strukturaga ega, zaro 
boglangan va tartiblangan ma’lumotlar majmuasi blib, u biror bir ob’ektning 
xususiyatini, holatini yoki ob’ektlar rtasidagi munosabatni ma’lum ma’noda 
ifodalaydi. MB foydalanuvchiga strukturalashtirilgan ma’lumotlarni saqlash va 
ishlatishda 
optimal 
qulaylikni 
yaratib 
beradi. 
Ma’lumki ma’lumotlarni kiritish va ularni qayta ishlash jarayoni katta hajmdagi ish 
blib kp mehnat va vaqt talab qiladi. MB bilan ishlashda undagi ma’lumotlarning aniq 

---

bir strukturagi ega blishi, birinchidan foydalanuvchiga ma’lumotlarni kiritish va 
qayta ishlash jarayonida undagi ma’lumotlarni tartiblashtirish, ikkinchidan kerakli 
ma’lumotlarni izlash va tez ajratib olish kabi qulayliklarni tugdiradi. MB 
tushunchasi fanga kirib kelgunga qadar, ma’lumotlardan turli krinishlarda 
foydalanish juda qiyin edi. Bugungi kunda turli krinishdagi ma’lumotlardan 
zamonaviy kompьyuterlarda birgalikda foydalanish va ularni qayta ishlash masalasi 
hal qilindi. Kompьyuterlarda saqlanadigan MB maxsus formatga ega blgan 
muayyan tuzilmali fayl blib, undagi ma’lumotlar zaro boglangan va tartiblangandir. 
Demak, ma’lumotlar bazasi deganda ma’lum bir strukturada saqlanadigan 
ma’lumotlar tplami tushuniladi. Boshqacha qilib aytganda MB - bu ma’lum berilgan 
aniq bir strukturaga ega blgan ma’lumotlarni z ichiga oluvchi maxsus formatga ega 
blgan fayldir. Ma’lumotlarni strukturalashtirish - bu shunchaki ma’lumotlarni 
tasvirlashda qandaydir moslikni kiritish usulidir. Odatda MB ma’lum bir ob’ekt 
sohasini ifodalaydi va uning ma’lumotlarni z ichiga oladi, ularni saqlaydi va 
foydalanuvchiga ma’lumotlarni qayta ishlashda undan foydalanish imkonini yaratib 
beradi. 
Ma’lumotlar bazasi - axborot tmzimlarining eng asosiy tarkibiy qismi blib 
hisoblanadi. Ma’lumotlar bazasidan foydalanish uchun foydalanuvchi ishini 
engillashtirish maqsadida ma’lumotlar bazasini boshqarish trizimlari yaratilgan. Bu 
tizimlar
ma’lumotlar 
bazasini 
amaliy 
dasturlardan 
ajratadi. 
Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT) -bu dasturiy va apparat 
vositalarining murakkab majmuasi blib, ular yordamida foydalanuvchi ma’lumotlar 
bazasini yaratish va shu bazadagi ma’lumotlar ustida ish yuritishi mumkin. 
Juda kp turdagi MBBT mavjud. Ular z maxsus dasturlash tillariga ham ega blib, bu 
tillarga SUBD buyruqli dasturlash tillari deyiladi. MBBTga Oracle, Clipper, 
Paradox, FoxPro, Access va boshqalarni misol keltirish mumkin.
Ma’lumotlar bazasi tushunchasi maydon, yozuv, fayl (jadval) kabi elementlar bilan 

---

chambarchasbog’liq. 
Maydon-bu ma’lumotlarni mantiqiy tashkil etishni elementar birligi blib, u 
axborotni eng kichik va blinmas birligi blgan rekvizitga mos keladi. Maydonni 
tasvirlash 
uchun 
quyidagi 
tavsiflardan 
foydalaniladi: