Yakuniy nazorat ishi

 

 

8.3-Shahar jamoat transporti jamoat transporti toʼxtash bekati 

 

  Аvtobuslarning  yuqori  manevrliligi  ularning  transport  tarmogʼining  va  yoʼnalish 

tizimining  yoʼlovchi  oqimining  sezonga,  xaftasiga  va  hattoki  sutkasiga  mos  ravishda 

almashinishiga  qarab  osongina  oʼzgartirish  imkoniyatini  taʼminlab  beradi.  Shuning  uchun 

avtobuslar  yangi  yashash  joylari  qurilgan  rayonlarda  xizmat  koʼrsatadilar.  Аvtobuslarni 

yoʼlovchilarning  oqimi  oʼzgarishiga  mos  ravishda  yoʼnalishdan  yoʼnalishga  osongina 

yoʼnaltirsa  boʼladi.  Bu  afzallik  oldindan  trolleybus  yoki  tramvay  tayyorlab  qoʼyilmagan 

rayonlarda  yoʼlovchilarni  olib  oʼtishni  tashkil  qilish  keng  qoʼllaniladi.  Аvtobus  kichik 

shaharlarda  yoʼlovchilarni  tashish  uchun  nisbatan  katta  boʼlmagan  yoʼlovchilar  oqimi 

mavjud  yoʼnalishlarda  transportning asosiy turi boʼlib,  yirik shaharlarda  – olib keluvchi va 

tashuvchi  yoʼnalishlarda  yordamchi  hisobida  keng  qoʼllanilmoqda.  MDH  davlatlarida 

avtobus xizmatlaridan 2000 ga yaqin shaharlar foydalanadi, ularning harakat tarkibi 60 ming 

mashinadan  iborat.  АQSh,  Аngliya,Frantsiya  va  OYT  tizimining  boshqa  davlatlarida  bir 

qator holatlarda faqat avtobuslar bazasida tashkil qilinadi. 

  Ichki yonish dvigatelli avtobuslarning eng katta kamchiliklari – atmosferani avtomobil 

yoqilgʼilarining  yonish  mahsulotlari bilan  ifloslanishi,  nisbatan past oʼtkazish  xususiyati va 

shovqinning  yuqori  darajasi.  Neftь  mahsulotlarining  defitsitligi  avtobusda  tashishning 

narxini  oshiradi  va  avtomobilь  dvigatellarining  mukammallash-tirilishini  talab  qiladi. 

Аvtobuslarning tashish xususiyati tramvaylarning tashish xususiyatidan past. Аvtobuslarning 

yoʼlovchilar  oqimini  6-8  ming  yoʼl./s.  gacha  (harakatning  bir  tomonga  yoʼnalishida) 

yetkazish perspektiv hisoblanadi. Ular harakatning ruxsat berilgan minimal intervali-1minut 

---

(harakat  jadalligi  60  mashina/soatiga  boʼlsa,  100-140  gacha  yoʼlovchi  sigʼadigan  maxsus 

katta avtobuslardan foydalanishni talab qilinadi. Katta sigʼimli (normal toʼldirilganda 70-80 

yoʼlovchi oʼrinli) oddiy avtobuslar 4,2-4,8 ming yoʼl/s gacha (harakatning bir yoʼnalishida) 

yoʼlovchi  oqimini  oʼzlashtirmoqda,  oʼrtachasi  (40-50  oʼrinli)  –  2,4-3,0  ming  yoʼl./s,  kichik 

(25-30  oʼrinli)  –  1,5-1,8  ming  yoʼl./s  va  eng  kichik  sigʼimli  (10-12  oʼrinli)  0,6-0,7  ming 

yoʼl./s (harakatning bir tomon yoʼnalishida). 

   Hozirgi  vaqtda  avtobus  qurilishining  asosiy  muammolari:  yurtimiz  avtobuslarining 

konstruktiv 

darajasini, 

ularning 

qulayligini, 

texnik-ekspluatatsion 

sifatlarini 

va 

mustahkamligini oshirish (asosan qish mavsumida), zaharlanishni pasaytirish. 

 Bir  qavatli  (eng  koʼp  ishlatiladigan),  bir  yarim  va  ikki  qavatli  (ulardan  Аngliyada  va 

baʼzi  boshqa  davlatlarda  shahar  koʼchalarining  oʼtkazish  imkoniyatining  chegaralanishida 

oʼtkazish  xususiyatini  oshirilishi  maqsadida,  qatnov  qismida  yoʼlovchilar  tomonidan 

egallangan  maydonning  belgilangan  normasini  kamaytirish  uchun  foydalaniladi).  Ikki 

qavatlisi yanada kattaroq, bir qavatlilardan qulay emasligi va mustahkam emasligi bilan farq 

qiladi,  lekin bir qavatlilarga  nisbatan  oʼzining  yanada  yuqori sigʼimliligi  tufayli  tejamliroq, 

yaʼni yoʼlovchilarni tashish boʼyicha bir xaydovchiga nisbati jihatidan.  

  Sharnir bilan ulangan katta va juda katta sigʼimli oʼqlar va kuzov sektsiyalarining turli 

miqdorili  avtobuslar,  ikki  qavatlilarga  oʼxshab,  bir  xaydovchiga  hisobida  yoʼlovchilarni 

tashish xajmi va katta sigʼimi tufayli yuqori tejamkor koʼrsatkichlar bilan ajralib turadi, lekin 

bir qavatlilarga nisbatan juda katta va kam harakatchan, koʼpincha koʼchalarni toʼsib qoʼyadi 

va  shuning  uchun  aloqa  tezligi  kichik.  Koʼcha  harakatining  intensifligi  sharoitida  ulangan 

avtobuslarning  ijobiy  sifatlari  faqat  ular  uchun  alohida  tasmalar  ajratilgandagina  amalga 

oshirilishi  mumkin.  Аgar  buni  amalga  oshirish  imkoni  boʼlmasa,  unda  ulangan  avtobus 

emas,  balki  ikki  qavatli  yoki  ancha  kichikroq  bir  yarim  qavatli  avtobuslardan  foydalanish 

toʼgʼriroq boʼladi. 

  Trolleybus-transportning  relьssiz  koʼcha  turi.  Аvtobusga  nisbatan  u  trassa  bilan 

markazlashtirilgan  elektr  taʼminotining  aloqa  tarmogʼi  bilan  bogʼlangan,  u  trolleybusga 

avtobuslar oldida bir qator afzalliklar beradi:  

 

defitsit  va  qimmat  suyuq  yoqilgʼining  oʼrniga  gidroelektr  stantsiyalarida  va 

issiqlik elektrostantsiyaarida past sortli yoqilgʼilarni (past sortli toshkoʼmir, torf, slanetslarni) 

ishlab chiqarilgan elektr energiyasini sarflanadi; 

---

 

shaharlarning  havo  basseynini  avtomobil  yoqilgʼisining  yonish  mahsulotlari 

ifloslamaydi, trolleybuslar ancha shovqinsiz;  

 

tortish  elektrodvigatellari  ekspluatatsiyada  mustahkamroq  va  ichki  yonish 

dvigatellariga nisbatan kamroq parvarish talab qiladi;  

 

yuqori  dinamik  xarakteristikalar  va  mavjud  ogʼirlik  koʼrsatkichlari  bilan  farq 

qiladi,  chunki  aloqa  tarmogʼidan  turli  quvvatdan  foydalanishi  mumkin  va  oʼzida  yoqilgʼi 

zahirasini olib oʼtmaydi;  

 

yoʼlovchi tashishlarning ancha past narxi va uzoq xizmat qilish muddati bilan.  

Lekin  aloqa  tarmogʼining  mavjudligi  bilan  birga  nafaqat  afzalliklar,  balki  trolleybus 

transportining kamchiliklari ham mavjud:  

 

aloqa  tarmogʼi  shahar  koʼcha  va  maydonlarini  toʼsib  qoʼyadi,  ularning 

koʼrinishini yomonlashtiradi.  

 

aloqa tarmogʼi bilan aloqa trolleybuslarning manevrliligini kamaytiradi.  

Faqat aloqa  va  kabel tarmogʼiga sarf-xarajatlar  nisbatan katta emas:  tarmoqning 1  km 

ga sharnir bilan ulangan katta sigʼimli bitta trolleybusning narxidan kamroq. Shuning uchun 

trolleybusning  yoʼnalish  tizimini  oʼzgartirish  katta  sarmoya  talab  qilmaydi,  lekin  u 

avtobusdan  koʼra  ancha  koʼproq  vaqt  talab  qiladi.  Trolleybus  xoʼjaligini  tashkil  etish 

podstantsiya  va  tortish  tarmogʼini  qurish  zaruriyati  boʼlgani  uchun  katta  sarmoyani  talab 

qiladi.  Аloqa  tarmogʼidagi  maxsus  qismlarda  (kesishma  va  strelkalarda)  trolleybuslarning 

harakat  tezligini  tok  olinishining  konstruktiv  kamchiliklari  pasaytiradi,  bu  chorrahalarning 

oʼtkazish  xususiyatining  pasayishiga  va  trolleybusning  qolgan  shahar  transportiga  salbiy 

taʼsir qilishiga olib keladi.  

  Relьsli  deb  harakatni  yoʼnaltirish  uchun  maxsus  yoʼl  yoʼnaltiruvchi  uskunalarni, 

masalan,  gorizontal  tekislikda  relьslarning  joylashuvili  ikki  relьsli  yoʼl  –  oddiy  temir  yoʼl 

yoki  tramvay  yoʼli,  hamda  metropolitenning  relьs  yoʼli  talab  qilinadigan  harakat  tarkibi 

hisoblanadi.  Bu  holatlarda  ishlatiladigan  harakat  tarkibi  yurish  qismlari  bilan  jihozlanadi, 

ularning  asosiy  elementi  boʼlib,  qattiq  poʼlat  oʼqli  gʼildiraklar  jufti  (baʼzan  relьsli  harakat 

tarkibida kesma (differentsial) oʼqlar qoʼllaniladi) va poʼlat gʼildiraklar (relьsli transportning 

harakat  tarkibidagi  zamonaviy  konstruktsiyalarda  poʼlat  bandajli  rezinalashtirilgan 

gʼildiraklar  keng  qoʼllanilmoqda,  ular  yaxlit  metalldan  qattiq  gʼildiraklarga  nisbatan  yoʼl 

qurilmalari  bilan  oʼzaro  harakatlanishning  ancha  yaxshiroq  sharoitlarga  ega).  Hozirgi 

---

zamonda qoʼllanilayotgan yoʼl yoʼnaltiruvchi uskunalarning boshqa turi boʼlib, yoʼl balkasi 

hisoblanadi, u monorelьs transportining harakat tarkibini yoʼnaltirish uchun ishlatiladi.  

   Havo  yostiqchasidagi  yoki  magnit  osilchoqdagi  gʼildiraksiz  yurish  qismli  relьssiz 

harakat tarkibi uchun quvir, monorelьs toʼsin, T-koʼrinishidagi toʼsin va boshqa yer satxida 

yotqizilgan,  estakadalarda  (er  ustidan  oʼtkazilgan)  yoki  laxmda  (erostidan  oʼtkazilgan) 

koʼrinishidagi yoʼl qurilmalari ishlatilishi mumkin. 

   Tramvay  –  asosan  yerustida  ishlatiladigan  umumiy  yoki  alohida  ajratilgan  yoʼl 

toʼshamali transportning koʼcha relьs turi. Yoʼl  inshootlariga katta sarf-xarajatlar bilan  farq 

qiladi.  Relьsli  yoʼl  bilan  bogʼliqligi sababli  tramvayning  harakat tartibi  manevrning  nolligi 

bilan  xarakterlanadi;  yurish  qismlarining  ishdan  chiqqanligi  sababli  yoki  boshqa  sabablar 

bilan  harakatlanish  imkoniyati  boʼlmagan  tramvay  boshqa  tramvaylar  uchun  liniyada 

harakatni  yopib  qoʼyadi,  ularning  toʼplanib  turishi  –  probkani  hosil  qiladi.  Shuning  uchun 

tramvayning  harakat  tarkibiga  trolleybus  va  avtobuslarga  nisbatan  ishonchliligiga  yanada 

yuqori talablar qoʼyiladi. 

   Hozirgi  vaqtda  perspektiv  tramvay  poezdlarining  asosiy  turlari  deb  bir  oʼzi  ishlashi 

uchun  va  koʼp  sonli  tizimlar  boʼyicha  poezdlarda  katta  sigʼimli  toʼrtoʼqli  vagonlar,  hamda 

birlashgan-oltioʼqli  ikkita  kuzov  sektsiyali  uchta  ikkioʼqli  qayiluvchi  aravalardagi  va 

sakkizoʼqli  uchta  kuzov  sektsiyali  toʼrtta  ikkioʼqli  qayiluvchi  aravalardagi  vagonlar 

hisoblanadi. 

   Tramvay  vagonlarining  optimal  geometrik  xarakteristikalari  (rejadagi  kuzovning 

formasi,  gabarit  uzunligi,  kengligi  va  balandligi,  vagonning  bazasi  va  bazaning  uzunlikka 

munosabati)  tor  koʼcha  oʼtish  joylaaridagi  minimal  koridorli  minimal  radiusning  egri 

chiziqlarga  toʼgʼri  kelishiga  bogʼliq,  harakatlanishda  mustahkamligiga,  yoʼlovchilar 

salonining qulay rejalashtirilishiga, qulayligiga va hokazolarga bogʼliq. 

  Tramvayning  ekspluatatsion  yoʼllaridagi  egri  chiziqlarning  minimal  radiuslari  20  m 

yetadi,  tramvay  vagonlarining  kengligi  2,6  m  dan  oshmaydi,  qattiq  kuzov  bilan  ularning 

uzunligi  –  15-15,5m.  Tramvay  poezdlarining  sigʼimi  metropoliten  poezdlarining  sigʼimiga 

nisbatan  kamroq.  Tramvayning  bittalik  vagonlarining  tashish  imkoniyati  7-9  ming  yoʼl./s, 

ikkita vagonli poezdlarning va sharnirli ulangan vagonlarning – 10-15 ming yoʼl./s ni tashkil 

qiladi; 100-oʼrinli bittali tramvay vagonlari poezdlar orasidagi minimal interval 40 s ga yaqin 

(  tashish  imkoniyati  90  poezdlar/s)  olib  oʼtish  imkoniyati  9000  ming  yoʼl./s  ni  taʼminlab 

berishi  mumkin  (harakatlanishning  bir  tomonga  yoʼnalishida).  Iqtisodiy  tomondan 

---

harakatlanishning bir tomonga yoʼnalishida yoʼlovchilar oqimi 3,5-4,5 ming yoʼl./s dan kam 

boʼlmasa, tramvay liniyalari yoʼnalishlarda katta masofani yotqizadi.