Яхшиева М. Т. Монетар сиёсат назарияси: Ўқув қўлланма. –Т

13-МАВЗУ. ХАЛҚАРО ИҚТИСОДИЙ МУНОСАБАТЛАРДА ТЎЛОВ ВА
ҲИСОБ-КИТОБЛАР БАЛАНСИ 
 
13.1. Халқаро тўлов баланси тушунчаси ва унинг таркиби 
Халқаро ҳисоб-китоблардаги ўзгартиришларнинг пайдо бўлиши ҳамда 
уларнинг янада такомиллашиб бориши товар ишлаб чиқариш ва муомала 
жараёнининг ривожланиши ҳамда байналмилаллашуви билан боғлиқдир. 
Товарларни ишлаб чиқариш ва уларни сотиш даврларининг ўзаро мувофиқ 
келмаслиги ҳамда истеъмол бозорларининг узоқлиги туфайли, халқаро 
муомаладаги қийматлар ҳаракатининг нисбатан мустақил бўлиб қолган шакли 
халқаро ҳисоб-китобларда ўз аксини топади. Халқаро ҳисоб-китоблар товарлар ва 
хизматлар билан ташқи савдо ҳамда нотижорат операциялар, кредитлар ва 
мамлакатлараро капиталлар ҳаракати бўйича ҳисоб-китобларни қамраб олади. 
Барча мамлакатлар замонавий жаҳон хўжалигининг иштирокчилари бўлиб 
ҳисобланади. Алоҳида мамлакатларнинг жаҳон хўжалигига интеграциялашганлик 
даражаси турли даражада бўлади. Мамлакатнинг ўз ҳамкорлари билан ташқи 
иқтисодий алоқалари, миллий иқтисодларни жаҳон хўжалигига бирлаштирадиган 
халқаро иқтисодий алоқалардан иборат. Иқтисодий муносабатлардан ташқари, 
мамлакатлар ўртасида пул тўловлари ва тушумларини вужудга келтирувчи 
сиёсий, ҳарбий, маданий ва бошқа муносабатлар ҳам мавжуд. 
Мамлакатнинг кўп қиррали халқаро муносабатлари унинг халқаро 
операциялари баланс ҳисобварағида ўз аксини топади. Ушбу баланс анъана 
бўйича тўлов баланси деб аталади. 

---

132 
Тўлов баланси
бу – халқаро операцияларнинг баланс ҳисобварағидир. Яъни, 
бу, мамлакатнинг товарлар, хизматлар, капиталларни олиб кириш ва олиб чиқиш 
кўрсаткичларининг 
нисбати 
шаклидаги 
халқаро 
хўжалик 
алоқалари 
комплексининг қиймат ифодасидир.
 
Халқаро операцияларнинг баланс ҳисоб-варағи, мамлакат ташқи иқтисодий 
операцияларининг масштаблари, таркиби ва ҳарактерини қиймат жиҳатидан 
миқдорий ва сифат ифодасидир. Амалиётда, одат сифатида “тўлов баланси” 
атамасидан фойдаланиш, барча операциялар бўйича валюта оқимларининг 
кўрсаткичларини эса тўлов ва тушумлар сифатида белгилаш қабул қилинган. 
Тўлов балансини тузиш услублари ва унинг сальдосини ўлчашни ўрганиш, 
халқаро ҳисоб-китоблар кўрсаткичларини тўғри тушунишда катта аҳамият касб 
этади. Иқтисодий адабиётларда, кўп ҳолларда, тўлов баланси кўрсаткичлари, 
уларнинг иқтисодий мазмуни изоҳсиз келтирилади. Бу асосан тўлов балансининг 
сальдосига алоқадордир. Масалан, АҚШ тўлов балансининг 1958 ва 1978 
йиллардаги камомад кўрсаткичлари бир-биридан фарқли, турлича иқтисодий 
мазмунга эгадир; улар турлича ўлчанади ва уларнинг матбуотда эълон қилиниши 
турли (бир-бирига ўхшамас) оқибатларга олиб келган. Шу сабабли, таҳлил ва 
таққослашлар мақсадида тўлов баланси кўрсаткичларидан фойдаланиш, 
иқтисодий муҳит ва халқаро валюта-кредит ҳамда 
молиявий муносабатлардаги ўзгариш ўз бошидан бир 
қатор 
янгиланишларни 
кечирган 
ушбу 
кўрсаткичларнинг ўлчаниш тамойиллари ва уларда 
мужассам бўлган иқтисодий мазмунни билишни 
тақозо этади. 
Халқаро тўлов муносабатлари узоқ ривожланиш 
даврни ўз бошидан кечирган. Улар билан биргаликда, тўлов балансларини тузиш 
ва таҳлил eтиш услубиёти ҳам ривожланмоқда ва бир қатор ўзгаришларни ўз 
бошидан кечирмоқда. Тўлов балансларининг замонавий шакллари тўлов баланси 
назариясининг узоқ даврдаги eволюцияси ва тузилиш амалиётининг натижасидир. 

---

133 
Халқаро иқтисодий муносабатлар оқибатлари масштабларининг ҳисобини 
юритиш ва уларни баҳолашнинг дастлабки хатти-ҳаракатлари XVIII асрнинг 
охирида Буюк Британияда пайдо бўлган ва eрга меркантилизм иқтисодий 
қарашлари билан боғлиқ бўлган. Мамлакатдан, миллий бойлик рамзи бўлмиш 
олтинни ташқарига оқиб кетишининг олдини олишга интилиш, ташқи савдо 
ҳамда бошқа ташқи иқтисодий операциялар табиатини тушуниш ва кўламларини 
баҳолашга зарурат туғдирди. “Тўлов баланси” тушунчаси дастлаб 1767 йилда 
Жеймс Стюарт томонидан иқтисодий назарияга киритилган. Бироқ, ХХ асрнинг 
бошигача тўлов балансини тузиш ва унинг таркибига кирган операцияларни 
қамраб олиш турли давлатларда турлича тушунилган. 
Эркин рақобат капитализми даврида халқаро иқтисодий операциялар 
ҳисобини юритиш муаммоси ва уларни талаб даражасида тўлов балансида акс 
eттиришга қизиқиш, айрим давлатларнинг иқтисодий ва кредит инқирозлари 
даврида олтиннинг оқиб кетишини олидини олишга қаратилган хатти-
ҳаракатлари билан, иқтисодчилар томонидан эса – умумий мувозанат иқтисодий 
назарияси доирасида тўлов мувозанатининг бузилиши ва тикланишини 
тушунтиришга интилиш билан асосланган. Бироқ, ушбу даврда ҳали халқаро 
ҳисоб-китоблар тўғрисида, улар ҳақида маълумотлар йиғиш тизимининг 
такомиллашмаганлиги, ҳамда уларни англаб олишнинг назарий ёндашувларидаги 
камчиликлар мавжудлиги оқибатида тўлақонли ва ҳаққоний маълумотлар йўқ эди. 
Иқтисодий фаннинг А. Смит ва Д. Рикардодан бошлаб кўзга кўринган 
намоёндалари тўлов баланси мувозанати муаммосига тан бериб, тўлов 
балансларини тузиш жараёнига янги элементлар ва тасаввурлар киритган ҳолда ўз 
ҳиссаларини қўшдилар.