Ya. O. Ruzmetov

Texnik taiablari va shartlari: 
Vagorsning alohida detaliari, qism­
lari, agregatlari va vagomiing butunlikdagi holati: yedirilish va nuqson- 
larning o‘lchami va xarakteri: vagon va detallami ishlab chiqarishga be- 
rilgan dasturi: ishlab chiqarishning texnik iqtisodiy sharoiti, ishlab chi­
qarishdagi vositalaming miqdori va boshqa sabablarga bogTiq boHadi.
Yuqorida ko‘rsatilgan har bir sabablar - texnologik jarayonni tan- 
lashda katta ahamiyat kasb etadi va uni proyektlashda hisobga olinishi 
shart.
Har bir ishlab chiqilgan jarayondagi operatsiyalami bajarishda -
uskunalami tanlashda, ularning texnik xarakterisiikasi va pasportidagi 
ma’lumotlari asosida tanlanadi.
Tanlangan nskuna 
- chizma bo'yicha detalga ishlov berishi va 
texnik shartlarga ko‘ra uning aniqlik o‘lchamlari va ishlov berish vaqiini 
kamaytirib sifatini oshirishga, mahsulot tannarxini kamaytirish va 
uskunani sotib olish xarajatini qoplashi shart.
Texnologik jarayonni proyektlashdagi eng muhim bosqichlari -
ishlab chiqarishdagi mehnat unumdorligiga ta’sir ko‘rsatib, mahsulot­
ning sifati va tannarxi: texnologik operatsiyalami bajarish ketma-ketligi 
va ishlov berishning usuliga bog‘iiq boiadi.
Operatsiyalaming ketma-ketligini o'rnatishda, quyidagi umumiy 
holatlardan saqlanish tavsiya etiladi:
- Detalga ishlov berishda, kctma-ket operatsiyalar uchun namuna 
sifatida qabul qilingan detallardan boshlash.
- Namunali yuzalarga ishlov berishdan so'ng, birinchi navbatda 
ishlov berish zaxirasi ko'p bo‘lgan deiallaming yuzasiga ishlov berish 
maqsadga muvofiqdir. Bu detallaming yuzasiga ishlov berishda, 
maksimal qirqish kuchi hosil boiib, shu bilan bir qatorda detaini 
qisishga ham katta kuch talab etiladi:
32

---

Detallarga ishlov berishda birinchi navbatda:
Nuqsonga ega yuzalami, nuqsonlari ko‘p mahsulotlaming (o‘yiq!ar, 
to ia quyilmagan va metalmas qo‘shimchalarga) ega boigan detallarni 
ishlov berish maqsadga muvofiqdir.
Qolgan boshqa operatsiyalar ketma-ketligi chizmada ko‘rsatilgan 
ishlov berish aniqligi va yuzaning kengligiga bogiiq holda belgilanadi. 
Aniqligi yuqori boigan detallaming vuzalari esa eng oxirgi navbatga 
qoldiriladi.
Detallar yuzasiga ishlov berish ketma-ketligi va ulaming usullarini 
belgilagan holda, ishlov berishning yo‘nalish texnologiyasiga kirishiladi.
Yo‘nalishli texnologiya varianti tanlangandan so‘ng - texnologik 
jarayonning ishlov berish operatsiyasiga o‘tiladi.
Har bir operatsiya - o‘tish, boshqa qismga o‘tish, ishlov berish 
zaxirasining hisob-kitobi, qurilmaning turi va modeli aniqlanadi: irndan 
keyin qoilanilayotgan qurilmalaming instruksiyasi tanlanib, qirquvehi, 
oichovchi va yordamchi ish quroliar (ish qurollari), ishlov berishning 
rejimlari hisob-kitobi, operatsiyani bajarishdagi texnik vaqti m e’yori 
hisob-kitob qilinadi va tanlanadi. Texnologik jarayonning umumiy 
qoidalari GOST 14.301-73 davlat standarti asosida ishlab chiqiladi.
Yig‘ishning texnologik jarayonini proyektlashda, quyidagi shartlar 
asosida boshqariladi.
- Qismlami umumiy yig'ishda - yig‘uv stendiga o‘matiladi yoki 
asosiy namunaviy detaining konveyeriga o‘matishdan boshlanadi.
- Birinchi o‘matilgan detallar qolgan o‘matilishi kerak boigan 
detallarga halaqit bermasligi va birinchi bajariladigan operatsiyalar 
keyingi operatsiyalar ishini qiyinlashtirmasligi shart.
- Birinchi navbatda - ish bo‘g ‘inining asosiy funksiyasini bajaruvchi 
detallar o ‘matiladi.
- Bir nechta parallel! oichamdagi zanjirlami yig‘uv uzeliga 
o‘matishda - birinchi navbatda - katta katta oicham ga ega boigan 
qismlami o‘matishdan boshlanadi.
33

---

- Yig‘uvchi ishining sharoiti - yig‘ish joyiga o ‘tib qaytish qulay- 
liklari, operatsiyani bajarishda ishlash qulayligi, yaxshi yoritish tizimiga 
ega ekanligi va qurilma ish qurollarining qulay joylashganligi.
- Ish unumdorligidagi mexanizatsiya va avtomatizatsiyalar hisobiga 
ishchilaming mehnat unumdorligini oshirishni ta’minlashi.
- Ish joylarida ta’mirlash va yetkazib berish operatsiyalarini 
qisqartirish, asosan agregatlarda va yig‘uv qism chiziqlarida.
- Texnologik jarayonni loyihalashtirishda oxirgi ishlab chiqilgan 
barcha operatsiyalami va mehnat xavfsizligi nuqtayi nazaridan tahlillar 
o‘tkazish va xulosalar beriladi.
Ishlash jarayoni operatsiya va yig‘ish jarayonining ketma-ketligi 
aniqlanganidan so‘ng, yig‘ish jarayonini tashkillashtirish shakli va 
ko‘rinishi belgilanib, yuqori mehnat unumdorligini ta’minlovchi va 
yig‘ish ishlarining tannarxining arzonligi belgilanadi.
Oqimii ishlab chiqarish sharoitida - oqim chizig‘ining asosiy 
parametrlari va tizimi tanlanib ta’mirlash - yig‘ish ishlarida qurilma va 
transport vositalariga bo‘lgan talablar, yig‘ish ishlarining grafigi va 
operatsiya jarayonini normallashtirish ishlari olib boriladi.
Loyihalashtirish jarayoni - kam mehnat sarf qilib va mehnat unum­
dorligini oshiruvchi materiallar evaziga - mahsulot ishlab chiqarish 
jarayonini o‘sishini, ish hajmini va mahsulotning tannarxini pasaytirish- 
ga va ishlab chiqarilayotgan mahsulotning sifatini yaxshilashini 
ta’minlashi kerak.
Ishlab chiqarish texnik tayyorgarligining muhim qismi bu - ishlab 
chiqilgan ta’mirlash texnologiyasini bajarishni ta’minlash yoki yig‘uv 
mahsulotlarini ta’minlovchi qurilmalar, stendlar, boiinuvchi, maxsus ish 
qurollari va boshqa vositalaming tanlanishi va ularga ishlashda shart 
sharoit yaratishdan iboratdir.
Ta’mirlash texnologiyasini aniqlashtirish jarayonida - ishlab chiqa- 
rishdagi shart sharoitlar, kerakli anjom-uskunalar ishlab chiqilgach, 
korxonaning ehtiyoji uchun xizmat qila boshlaydi.
34

---

Texnologik jarayonlarni ishlab chiqishda - detallami tiklash yoki 
qurishda, ehtiyot qismlarini yig‘ish va vagonni butunlikda yig‘ish 
ishlari, texnologik hujjatlarini toidirishi bilan yakunlanib, bu hujjatlarda 
ishlab chiqarish jarayonidagi barcha harakat va qoidalami o‘zida aks 
etadi.
Texnologik hujjatlardagi ko‘rsatilgan shartlardan chetga chiqish. 
boshqarmaning asosiy ruxsatisiz taqiqlanadi va bu hoi texnologik qonun 
- qoidalarini buzilishi deb qaraladi.
Texnologik hujjatlar - ishlab chiqarishni tayyorlashda boshqarila- 
digan asosiy hujjat hisoblanib, unda materiallar talabining hisobi, 
uskunalar, ishchi kuchi, shuningdek ishlab chiqarishni rejalashtirishda 
asosiy hujjat sifatida xizmat qiladi.
Yo‘nalish kartasi - hujjat, ishlab chiqarishdagi, ta’mirlashda yoki 
texnologik ketma-ketlik bo'vicha qismlami yig‘ish, uskunalaming 
tegishli ko‘rsatmalari asosida materiallar, mehnat va ishni tashkillash­
tirish va boshqa normativlami bajarishda texnologik jarayonlar 
to4g‘risida ma’lumotlar yozib boriladi.
Operatsiya kartasi - hujjat, ishlab chiqarish jarayonidagi texnologik 
operatsiyalar, ta’mirlash yoki yig‘ish qismlaridagi boshqa operatsiyaga 
o‘tishdagi yoki bajarishdagi miqdori, ish rejimining ko'rsatmalari va 
joylashuvi, me’yorlar va mehnat me’yorlarining hisobi mujassamlashgan 
asosiy hujjatdir.
Texnologik jarayonidagi yig‘ish yo'nalishi va operatsiya kartalari 
yig'ishning texnologik sxemasi asosida to‘ldiriladi.
Eskizlar va sxemalar kartasi - ishlab chiqarishdagi yoki qismlami 
yig‘ishdagi 
texnologik 
jarayonlar 
operatsiyalarining 
grafikaviy 
chizmalar, chizmalar, ilovalardan iborat boigan hujjatdir.
Texnologik instruksiya bu - maxsuslashgan qabul ishlari yoki nazo- 
rat uslubiyati, uskuna va qurilmalardan foydalanish qonun qoidalari, 
shuningdek, kimyoviy-fizik holatlaming yozilishi va texnologik 
jarayonining turii operatsiyalardagi ro‘y beradigan holatlami o ‘zida aks 
ettiradigan texnologik hujjatdir.
35

---

Ishlab chiqarish xarakteriga va bajarilayotgan ishning turiga qarab 
operatsion kartalami-quymalar, sochish va ishlanmani qirqish, temir- 
chiiik jarayonlari, mexanikaviy ishlov berish, termik ishiov berish, 
dekorativ-himoyali qoplanmalar, plastmassadan detallar tayyorlash, 
payvandlash va payvandli yig‘ish ishlari, yig‘ish va chilangarlik yig‘uv 
ishlari, texnik nazorat, payvand usuli bilan ta’mirlash, va yig‘uv ta’mir­
lash ishlari, himoyali-ulash elektromontajli ishlarga operatsiya kartalari 
jarayonga taqdim etiladi.