Xxvii bob. Nafosaò Òarbiyasi badiiy did va go‘zallikka muhabbatni tarbiyalash

Abu Ali ibn Sino
 (980 — 1037) jahon fani va madaniyati
taraqqiyotiga buyuk hissa qo‘shgan olimlardan biridir. Yirik qomusiy
olim sifatida u o‘z davri ilm-fanining deyarli barcha sohalari bilan
shug‘ullangan. Òurli yozma manbalarda uning 450 dan ortiq asar
yozganligi eslatiladi. Bizgacha esa uning 240 ta asari yetib kelgan.
Ibn Sino asarlari orasida uning mashhur „Òib qonunlari“
nomli shoh asari tibbiyot ilmining qomusi hisoblanadi. Olimning
juda ko‘p qimmatli fikrlari, jumladan, uning inson sog‘lig‘ini
saqlash haqidagi, parhez, gigiyena to‘g‘risidagi xulosa va maslahatlari
hanuzgacha o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan. U barcha yoshdagi
kishilar uchun jismoniy mashg‘ulotlar bilan shug‘ullanishni tavsiya
etgan. Ayniqsa, asab kasalligiga mubtalo bo‘lganlarga jismoniy
usullar bilan davolanishni maslahat beradi.
Ibn Sino tibbiyot tarixida fizioterapiya asoschilaridan biri
hisoblanadi. Kishi organizmiga tashqi muhit ta’sirining muhimligini
bilgan alloma ayrim kasalliklar suv va havo orqali tarqalishi haqida
fikr bayon etgan, ya’ni u kasallikning kelib chiqishi masalasini hal
etishga yaqinlashgan edi: „Kasalliklarning ba’zilari yuqumli bo‘ladi.
Bular moxov, qo‘tir, chechak, vabo isitmasi, yiringli yara kabi
kasalliklardir. Xususan, bular odamlarning turar joylari tor va
iflos bo‘lganda paydo bo‘ladi va kasal kishining qo‘shnilari sha-
molning tagida bo‘lganda yuz beradi“, deb xulosa chiqaradi olim.
Abu Ali ibn Sinoning falsafiy va tabiiy-ilmiy qarashlari uning jahonga
mashhur asari „Kitob ash-shifo“, ya’ni „Davolash kitobi“ da bayon
etilgan. Bu asarda materiya, fazo, vaqt, shakl, harakat, borliq
kabi falsafiy tushunchalar, shuningdek, matematika, kimyo,
botanika, zoologiya, geologiya, astronomiya, psixologiya kabi
fanlar haqida fikrlar bayon etilgan.
Ibn Sino o‘z davridagi barcha ilm sohalarining rivojlanishida
turli masalalarni o‘z ichiga oluvchi tabiat falsafasiga katta e’tibor
beradi. Ayniqsa, tabobat va u bilan bog‘liq holda anatomiya,
27 — Pedagogika

---

418
psixologiya, farmakologiya, terapiya, jarrohlik, diagnostika,
gigiyena kabi ilmlar Ibn Sino ijodida bir qancha yangi kashfiyotlar
bilan boyidi va yuqori bosqichga ko‘tarildi.
Ibn Sinoning tog‘larning vujudga kelishi, Yer yuzining davrlar
o‘tishi bilan o‘zgarib borishi, zilzila bo‘lishi kabi turli tabiiy
jarayonlar haqidagi fikrlari geologiya ilmining rivojlanishiga katta
ta’sir qildi.
Zahiriddin Muhammad Bobur
 (1483 — 1530) faqat shoirgina
bo‘lmay, balki podshoh, sarkarda, tarixchi, mashshoq, ovchi va
bog‘bon, sayyoh va tabiatshunos ham bo‘lgan. Boburning eng
yirik asari„ Boburnoma“dir. Unda shoirning ko‘rgan-kechirganlari,
borgan joylarining tabiati, boyligi, odamlari, urf-odatlari,
hayvonoti, o‘simliklari va boshqalar tasvirlangan. Har bir kasb
egasi bu kitobdan o‘ziga keragicha ma’lumot topa oladi. Asar muhim
atamalar va toponimik manbalarga boy. Unda yer, suv, havo, turli
tabiiy hodisalarga tegishli xalq so‘zlari ko‘plab topiladi.
„Boburnoma“ ni  o‘qigan va o‘rgangan har bir kishi uni tabiat
va geografiyani yaxshi bilgan o‘lkashunos olim yozgan degan
xulosaga keladi. Bobur o‘lkani bilgan kishilarni hurmat qilgan,
ularning qadriga yetgan va ular bilan hamisha maslahatlash-
gan.„Biron safarga chiqishdan oldin yer, suv bilur kishilarni
chorlab, atrof va tomonlar surishtirilar edi“, deb yozadi muallif.
Bobur har bir hududni ma’lum bir tartibda tasvirlaydi. Avvalo
joyning geografik o‘rni, so‘ngra qaysi iqlimga mansubligi, shifobaxsh
joylari, o‘simliklari, qazilmalari, hayvonot olami va aholisi haqida
ma’lumotlar beriladi.
Bobur ajoyib botanik bo‘lgan. U o‘simliklarni sevgan va yaxshi
bilgan. U juda ko‘p giyoh va mevalarni, ularning xosiyatlari va
ahamiyatini ta’riflaganki, haqiqatda bog‘bon bo‘lgan kishi, asl
tabiatshunosgina buning uddasidan chiqa oladi.
„Boburnoma“ da muallif Markaziy Osiyo,  Afg‘oniston va
Hindiston davlatlari qishloq xo‘jaligining rivojlanishi haqida
ma’lumotlar keltirgan. Asarda o‘lkamizda qadim vaqtlardan buyon
qovun, bug‘doy, o‘rik, olma, behi, anor, shaftoli, olcha, yong‘oq,
nok va tutlarning bir necha navlari borligi ta’kidlanadi. Shuningdek,
Bobur Markaziy Osiyo va Hindistonda chorvachilik va hunarmand-
chilikning rivojlanishiga katta e’tibor bergan, Afg‘oniston xalqining
asalarichilik va savdo-sotiq bilan qadimdan shug‘ullangani haqida
to‘xtalgan.

---

419
Bobur o‘zi bo‘lgan joylarning tabiati va o‘ziga xos xusu-
siyatlarini jonajon vatani Andijon bilan taqqoslaydi. U ayniqsa,
gullar, manzarali hamda mevali daraxtlarni ko‘paytirishga, ularning
tarqalishiga e’tibor bergan. Bobur ovga juda qiziqar edi, shuning
uchun u Markaziy Osiyo, Afg‘oniston, Xuroson va Hindistondagi
hayvonlarni batafsil bayon etgan. Allomaning fikricha, o‘sha
davrlarda Farg‘ona vodiysida antilopalar, tog‘ qo‘ylari va yirik yirtqich
qushlar, Samarqandda esa jayronlar, Buxoro antilopasi, tog‘
echkilari, kakliklar va boshqa hayvonlar ko‘p bo‘lgan. U Hindiston
hayvonlaridan fil, karkidon, antilopalarning bir necha turlari,
maymunlar, daraxtlarda yashovchi kalaxara kemiruvchilari haqida
batafsil ma’lumot bergan. Qushlardan esa tustovuqlar, to‘tiqushlar,
bulbullar, suvda yashovchi laylak, g‘oz va o‘rdaklar;  yirik sutemi-
zuvchi hayvonlardan begemot,  suv to‘ng‘izi kabilarni ta’riflaydi.
Bobur bir necha bor  Yer qimirlashi,  Oy va Quyosh tutilishi
kabi tabiiy hodisalar guvohi bo‘lgan. Ushbu  hodisalarning tabiat
qonunlaridan boshqa narsa emasligiga ishonch hosil qilgan. Demak,
Markaziy Osiyo xalqlari, jumladan, o‘zbek xalqi qadimdan ekologik
madaniyat merosiga ega bo‘lgan. Shuningdek, Boburning o‘tgan
buyuk allomalarimizning ham tabiat, tirik organizmlar va ularning
tashqi muhit bilan o‘zaro aloqalariga doir masalalarga to‘xtalib
o‘tganligining guvohi bo‘lamiz.