Xxiv. Sug’oriladigan yerlarni sho’rlanish sabablari, salbiy tomonlari va sho’rni ketkazish tadbirlari

Meliorativ  kadastr  –  bu  yerlarning  meliorativ  holati  to’g’risidagi 

ma’lumotlarning mujassamlashgan tizimi. 

Sug’oriladigan  yerlarning  meliorativ  holatini  baholashda  joylardagi 

Gidrogeologiya-meliorativ ekspeditsiyalari juda muhim o’rin tutadi. 

Meliorativ nazorat xizmati vazifalariga quyidagilar kiradi: 

- tuproq tuz tartibini kuzatishni tashkil qilish va olib borish;  

- kuzatish natijalarini taxlil qilish va meliorativ holatni yaxshilash bo’yicha

 

tavsiyalar berish. 

erlarning meliorativ xolatini nazorat qilish uchun, tuproq tuz tartibini kuzatish 

masalasi quyidagilarni o’z ichiga oladi: 

- tuproq sho’rlanishi darajasi va xilini belgilash; 

- tuproq sho’rlanishi sabablarini ochib berish; 

-  sizot  suvlarining  kimyoviy  tarkibi,  tartib  darajasi  va  tuproq  sho’rlanishi 

dinamikasi orasidagi bog’lanishni belgilash; 

- tuz balansi monitoringini kiritish; 

-  ko’p  yillik  davr  mobaynida  jinslar  sho’rlanishi,  o’zgarishi,  yo’nalishini 

belgilash, meliorativ tadbirlarning samaradorligini baholash.  

Tabiiyki  shurlangan  yerlarda  qishloq  Xo’jalik  ekinlaridan  maxsulot  olish 

uchun, ularga me’yordan 2-3 xissa ortik sug’orish suvi talab kilinadi, aks xolda bu 

yerda muljallangan xosilni 70-80%igacha nobud bulishi turgan gap. 

SHo’rlangan sug’orish maydonlarida meliorativ tadbirlarni to’g’ri belgilash 

uchun avvalambor ularni nima sababdan shurlanganligini aniklash kerak. Ma’lum 

bir cheklangan maydon uchun kompleks meliorativ tadbirlarni belgilash murakkab 

masaladir, chunki tuproqning suv va tuz rejimiga juda kuplab omillar ta’sir kiladi. 

Ortikcha namiqqan maydonlarda yerlarni keng ko’lamda botqoqlanishining 

asosiy  sababi  maydoni  umumiy  bug’lanish  mikdoridan  unga  tushadigan  yog’in 

miqdorini ko’pligidadir. Natijada quyidagi xolatlar namoyon bo’ladi. 

1.Tuprog’i kam suv o’tkazuvchan va kichik nishablikka ega maydonlarda ochiq suv 

xavzasi botqoqliklar vujudga keladi. 

---

2.Tuproqlarning  ortikcha  namikishi  asosan  bosimli  sizot  suvlarini  vakt  bevakt 

kutarilib turishi xisobiga bo’ladi. 

3.Tuproqlarni  botqoqlanishi  yoki  ortikcha  namikishi  xam  bosimli  sizot  suvlarini 

kutarilishi,  xam  yukorida  joylashgan  maydonlarda  yer  osti  suvlarini  kushni 

maydonlardan okib kelishi xisobiga bo’ladi. 

Erlarni  ushbu  turdagi  botqoqlanishi  kurgokchil  mintakada  xam  uchrashi 

mumkin. Bu xolda bunday botqoqlanishni asosiy sababi ortikcha berilgan sug’orish 

suvi  xisoblanib  asosan  sizot  suvlarining  tabiiy  okuvchanligi  bulmagan  joylarda 

vujudga keladi. 

Bu  mintakada  umumiy  bug’lanish  mikdorini  juda  katta  bo’lishligi,  xamda 

sizot  suvlarni  yukori  minerallashganligi,  ularni  satxini  ko’tarilishida  har  doim 

tuproqni sho’rlanishiga olib keladi. 

            Sug’orish  xududida  sizot  suvlari  rejimi  tabiiy  va  insonning  xo’jalik 

faoliyatidan kelib chikkan sun’iy omillar belgilaydi. 

             Tabiiy omillar: 

1.Iklim shart-sharoitlari (yogingarchilik, xavo xarorati va namligi, shamol) 

2.Tuproqning  yer  ustki  va  ostki  katlamlarining  suv  fizik  xususiyatlari  (suv 

utkazuvchanlik, turli suv utkazuvchanlikka ega katlamlarni uzaro joylashuvchanligi, 

filtratsiya  koeffitsiyenti,  govaklik,  nam  sigimi,  suv  beruvchanlik  koeffitsiyenti, 

tuproq tarkibidagi tuzlar tarkibi). 

3.Suv utkazmaydigan katlamni joylanish chukurligi. 

4.Er relefi. 

5.Geologik va gidrogeologik shart-sharoitlar (sizot suvlari xosil bulishini yillik va 

kup  yillik  rejimi,  sizot  suvlariga  kirim  va  chikim  shart-sharoitlari,  ularni 

minerallashganligi) 

Sun’iy omillar: 

1.Suv berish(sug’orish rejimi) 

2.E.F.K. 

3.Qishloq  Xo’jalik  ekinlarini  tarkibi,  ularni  xosildorligi,  ularga  agrotexnik  ishlov 

berish darajasi. 

---

4.Sug’orish tizimini texnik xolati va undan foydalanish darajasi (suv olish, sug’orish 

tizimini F.I.K. suv taksimoti va boshkalar) 

5.Sizot suvlaridan foydalanish darajasi. 

6.Tashlama, suv yigish va Z.K.T.ni mavjudligi. 

Shurlangan  tuproqlar  deb  uning  faol  katlamida  madaniy  qishloq  xo’jalik 

ekinlarini  normal  rivojlanishiga  aks  ta’sir  kursatadigan  va  ularning  xosildorligini 

pasaytirishga sabab bo’ladigan, suvda eriydigan va tuproqka yutilgan mineral tuzlar 

tuplangan tuproqlar tushiniladi. 

                      Ko’mir  kislota  (  karbonatlar  –  SO

3

)  tuzlari  suvda  kiyin  eruvchan 

bo’lganligi  tufayli  eritmada  yengil  ajraladi  va  manbadan  chiqish  joylari  yakinida 

chukma  xosil  kiladi.  Oltingugurt  kislota  tuzlari  eruvchanligi  bo’yicha 

karbonatlardan ustundir. Suvda juda yengil va  tez eriydigan tuzlar bu xlorli tuzlar 

xisoblanadi.    

 

               Tuzlarni  tarkibiga  kura  tuproqda  quyidagi  sho’rlanish  turlari  farklanadi. 

Karbonatli, sulfat karbonatli, karbonat sulfatli, sulfatli, xlor-sulfatli, sulfat-xloridli 

va xloridli. Xloridli tuzlar suvda yengil eruvchan bulganligi sababli ular tuproqning 

yer yuza xamda sizot suvlarining ustki katlamida joylashgan bo’ladi,  bu katlamlar 

usimlik uchun uta zararli xisoblanadi. 

               Tuproqdagi  tuzlarning  ma’lum  tarkibida  undagi  osmotik  bosim  usimlik 

ildiz tukchalarining surish kuchidan xar doim yukori bulganligi sababli, usimlik shur 

tuproqlardagi nam va ozuka elementlarini tulik uzlashtira olmaydi. Undan tashkari 

tuproq  eritmasidagi  me’yoridan  ortik  bulgan  zararli  tuzlar  tuproqdagi  ozuka 

moddalarini xosil kilish va ularni parchalab berishda xizmat kiladigan mikrobiologik 

flora  va  fauna  o’ldiradi.  SHu  bilan  birga  tuproqning  suv  fizik  xususiyatlarini 

yomonlashtirib bora di. 

Tuproqlarni  sho’rlanishi  minerallashgan  sizot  suvlari  rejimiga  uzviy 

boglikdir,  sug’orish  maydonlarida  ularning  rejimi  uz  urnida  sug’orish  rejimi  va 

qishloq Xo’jalik ekinlarini sug’orish texnikasi bilan aniklanadi. Sizot suvlari satxini 

yer yuzasiga yakinlashishi sizot suvlarini keskin parlanishini kupayishiga, bu xolat 

esa tuproqning yuza katlamini shurlashiga olib keladi. 

---

         Markaziy  Osiyoda  tuz  rejimi  borasida  olib  borilgan  kup  yillik  tadkikotlarni 

natijasiga  kura,  sizot  suvlari  ustida  joylashgan  sho’r  tuproq  katlamida  tuz 

zaxiralarining  umumiy  mikdori  nisbatan  sekin  o’zgarishini  xaydov  katlamida  esa 

yilni  mavsumlariga,  tuproqka  ishlov  berish,  yetishtiriladigan  ekin  turiga,  ularni 

sug’orish rejimiga karab keskin uzgarishini kuzatish mumkin. 

Tuproqning  tuz  rejimini  baxolashda  mavsumiy  akkumulyatsiya  (chukish) 

koeffitsiyenti  ma’lum  bir  tuproq  katlamidagi  suvda  oson  eriydigan  tuzlarni  kuzgi 

mikdorini uning baxorgi mikdoriga nisbatidan foydalaniladi. 

YUkorida keltirilganlardan kurinib turibdiki sho’rlanishni asosiy sababi shur 

sizot suvlar satxini kutarilishi ekan. 

        Sug’orish 

maydonlarida  sizot  suvlari  rejimini  bashorati  uchun 

S.F.Averyanovni suv muvozanat formulasidan foydalaniladi. 



W



a   F

k

+O

s



R +P+(M

2

-M

1

)-D. M

3

/ga: 

bu  yerda  W-  xisobiy  davrda  xisobiy  katlamda  tuproq  namini  qiymatini  uzgarishi, 

m

3

/ga,  

F

k

- sizot suvlarini ta’minlashga ketadigan sug’orish suvlarini isrof qiymati, m

3

/ga,              

O

 s 

– yogin mikdori m

3

/ga , 

R – kuyi katlamlar bilan sizot suvlarini suv almashinuv qiymati, m

3

/ga, 

P  - sizot suvlarini muvozanat maydoniga kirish va chikish urtasidagi fark, m

3

 /ga, 

M

1

 – umumiy parlanish, m

3

/ga, 

M

2 

– sug’orish uchun berilgan suv, m

3

/ga 

D – zovur okimi, m

3

/ga.  D=10000 



 x ,m

3

/ga,