|
mujtahid fil-mazhab bo‘lsa] gina o‘zi to‘g‘ri deb bilgan boshqa bir mujtahidning fikriga ergashishi mumkin». (I'lam al-Muwaqqi'in, IV, 237.) Bunday yondashuvning qamrovi keng, biroq shunga qaramasdan, u yuksak malakali mufassirga ergashishdan ko‘ra, har safar «dalil»ga ergashishday oddiygina tushunchadan juda yiroqdir. Ibn Taymiyaning asarlari faqat bir nusxadagi qo‘lyozmalar sifatida mavjud; Suyutiy va An-Navaviy singari buyuk allomalar asarlariga qiyoslanganda, hatto boshqalarining ham juda kam ko‘chirilgani ko‘zga tashlanadi. Uning asarlarining qadimgi qo‘lyozmalari ro‘yxatiga qarang: C. Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur (2nd. ed. Leiden, 1943-9), II, 126-7, Supplement, II, 119-126. Abduhga o‘z navbatida uning ustozi va hamkori Jamoliddin Afg‘oniy (1839-97) ta'sir ko‘rsatgan edi. Afg‘oniy o‘tish davrini boshidan kechirayotgan Namiq Kamol va (bir oz keyinchalik) Ziyo Ko‘kalp va Sati' al-Husariy singari "Yosh usmonlilar" avlodiga mansub deb hisoblanar edi. Ushbu avlod vakillari G'arb davlatlarining muvaffaqiyati va Usmonlilar armiyasi mag‘lubiyatidan qattiq ruhiy jarohat olishgan edi. Ular "ko‘hna mohiyat"ni saqlab qolgan holda asliyatni qo‘llab-quvvatlab, tarixiy musulmon madaniyatidan voz kecharak, madaniy yangilanishga erishish mumkin, deb o‘ylar edi. Butun 19-asr davomida ular asliyatni izlashdan ongli ravishda yoki boshqacha ilhomlangan edi. Millatchi faylasuflar Herder va Le Bon Frantsiya va Germaniya uchun xuddi shunga o‘xshash o‘z milliy madaniyatlarining "original manbalari"ga asoslangan uyg‘onish-essentsial (asliyatga qaytish) loyiha yaratgan edi. Herder hamda Le Bonning asarlari o‘sha paytlar musulmon dunyosi xalqlari tillariga tarjima qilingan va qo‘lma-qo‘l qilib o‘qilgan edi. Afg‘oniy teran mutafakkir emasdi, biroq uning pamfletlari va maqolalari o‘zi va Abduh muharrirlik qilgan "Al-Urvat" jurnalida chop etilar va katta ta'sir kuchiga ega edi. Uning o‘zi targ‘ib qilgan panislomiy mafkuraga yoki islomning ramaqijon va tarixga zid versiyasiga ishongan-ishonmagani noma'lum. Afg‘oniy o‘zining musulmonlar peshvosi ekanini unutib qalam tebratgan paytlar ko‘pincha favqulodda shubhalanuvchi sifatida ko‘zga tashlanar edi. Masalan, u Renan bilan munozaraga kirishib, arab tamaddunining inqirozi xususida qalam tebratayotib, islom haqida bunday deb yozadi: "Shunisi ravshanki, ushbu din qaerda qaror topmasin, hamisha ilm-fanni bo‘g‘ishga intildi va hayratlanarlisi shuki, buni amalga oshirishda zulm unga tayyor dastyor edi". (Renanga javob, translated by N. Keddie in An Islamic Response to Imperialism:
Political and Religious Writings of Sayyid Jamal al-Din ‘al-Afghani' (Berkeley and Los Angeles, 1968), 183, 187. Abduhning ushbu maqolaning arab tiliga tarjimasi chop etilmasligi uchun ozmuncha ter to‘kmagani ajablanarli emas. Ulamolar, shuningdek, islom yurisprudentsiyasining mana bu yetakchi printsipidan ham iqtibos keltiradi: «Noto‘g‘ri (munkar) deb hisoblangan narsani ulamolar o‘zaro kelishib (ijmo) noto‘g‘ri demaguncha qoralash durust emas. (Dajawi, Fatawa, II, 583.) Imom ad-Dajaviy ham (II, 575)quyidagi fikrni ilgari suradi: «Ulamolar o‘rtasida qarashlardagi tafovut ummat ustiga yog‘ilgan buyuk rahmatdir. Umar ibn Abdulaziz bunday degan edi: «Rasulullohning sahobalari - ularga Allohning rahmati va salomi bo‘lsin - rozilik bermagan narsalar meni ham rozi qilmaydi. Ular rozi bo‘lmagan ishlarni qilgan kishilarga rahmat inmaydi». Tobeinlar orasidagi buyuk muhaddislardan biri Yahyo ibn Said bunday deydi: «Ilm ahli tavsiya ahlidir. Ular bir-biridan farq qiluvchi fatvolar berishda davom etmoqda, biror ulamo boshqasiga fikri bo‘lak bo‘lgani uchun ta'na qilishi mumkin emas". Ammo oddiy kishilar, ba'zi bir fraktsiyalar istayotganiday, o‘z hukmlarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri Qur'on va Sunnatdan olsa, ularning fikrlari bundan-da ziddiyatli bo‘ladi. Endi To‘rt Maktab minglab maktablarga aylanib ketadi. O'sha kun kelsa, musulmonlar boshiga falokat ustiga falokat yog‘iladi, hech qaysimizga bunday kunni ko‘rish nasib etmasin!" Bu narsa 18-asrning boshlarida tushunib yetildi. Shoh Valiulloh ad-Dehlaviy (Hujjat Allah alBaligha, I, 132)ning kuzatishicha: «Ummat to shu kungacha... to‘rtta
Do'stlaringiz bilan baham: |
