Xxi аср биотехнология ютуқлари ва истиқболи

Эукариотик ва прокариотик организмлар Ҳамда вируслар

Ҳужайра
Унда нима ва қандай ишлайди?
Оқсиллар – молекуляр биологиянинг энг севимли объекти ҳисобланади. Аммо уларнинг миқдори жуда кўп ва хилма-хилдир.
1957 йил Молекуляр биологиянинг асосий догмаси
Молекуляр биологияда ишлатила-
диган асосий усуллар:

• ДНК ни – секвинслаш
• РНК ни – секвинслаш
• Оқсилларни – секвинслаш ва

масспектрофотометрия

Генлар қани?
Ҳар бир организмнинг ўзини генлари мавжуддир
Ген бу - геномдаги кетма-кетликнинг бир бутунлиги бўлиб, функционал махсулотларни ўрнини босувчи, ҳамда боғланган ҳолда ишлаб чиқаришга айтилади.
Ҳозирги кунда ген тушунчаси қуйидагича талқин қилинади
Геномика фанининг ривожланиши ҳисобига Фармокогеномика фани ҳам ривожланмоқда.
Фармакогеномика - бу инсонни индивидуал ирсий хусусиятларининг дори препаратлари таъсирига қандай жавоб қайтариши ҳақидаги янги фандир. Фармакогеномика бу фармакология, биокимё, генетика, органик кимё каби анъанавий фанлар билан чамбарчас боғлиқдир. Фан ва техника жуда тез ривожланиши билан бирга одам геномини ўқиш ҳам жуда арзонлашиб бормоқда (1990 йил битта одам геномини ўқиш 3 млрд. $ бўлган бўлса, хозир унинг нархи 1000$ гача тушиб қолди). Бу эса ҳар бир одамни ирсиятига асосланиб тиббиётни ташкил қилишга ва шу асосда фармакогеномика фанини ривожланишига олиб келади.
Келажакда фармокогеномика бизга нимани ваъда беради?
1. Юқори самарали дорилар. Фармацевтик компаниялар маълум бир генлар ва касалликлар билан боғланган протеинлар, ферментлар ва РНК молекулалари асосида дори воситалар ишлаб чикаришлари мумкин. Бу дори воситалари билан даволаш кўпроқ танлаб таъсир қилиш натижасида юқори самарали ва зарарсиз ҳисобланади.
2. Биринчи мартаданоқ энг яхши ва ҳавфсиз даволаш. Стандарт танланган дори воситалари ўрнига хозирги кунда кулланилаётган врач узининг беморини генетик профилини анализ килиб биринчи мартаданок беморига ўта самарали таъсир киладиган дори воситасини беради. Врачнинг беморга “танлаш-топиш” йўли билан дори беришдан воз кечиш препаратнинг ножўя таъсир эффектини пасайтиради.
3. Дозаларни аниқлашдаги ўта аниқ усуллар. Ҳозирги пайтда бериладиган дозаларни аниқлашда касалнинг оғирлиги ва ёшига қаралган бўлса, кейинчалик одам генетикаси асосида амалга оширилади.
4. Касалликларни аниқлашнинг янада замонавий усуллари. Агарда инсоннинг ирсий кодини аниқ билсак, унинг генлари қайси касалларга чалиниш мойиллигини билиб туриб, унга ҳаёт тарзи ва овқатланиши бўйича тўғри тавсиялар берса бўлади. Беморнинг ирсий касалланиш хавфи бўлган генлари самарали таққосланади ва уни олдини олиш учун ўз вақтида профилактик даволаниш белгиланади.
Келажакда фармокогеномика бизга нимани ваъда беради?
5. Вакциналар яхшиналиши. Ирсий материаллардан (ДНК ёки РНК) тайёрланадиган вакциналар замонавий вакциналарга каби ўзининг ижобий хусусиятларини ва улардан фарқли равишда кам хавфли бўлиб хисобланади.
6. Дори воситалари ишлаб чиқарилиши ва қўлланишини тезлаштиради. Ирсий ахборотни қўлланиши натижасида фармацевтик ишлаб чиқарувчилар янги истиқболли дори воситаларини яратишлари мумкин. Олдин синов натижасида олиб ташланган препаратлар яна қайтарилиши мумкин. Дори препаратларни қўриб чиқиш ва маъқулланиш тизими такомиллаштирилади: клиник синовга фақат шу дорига нисбатан ирсий хусусиятлари тўғри келадиган одамлар танланади. Фармакотерапия самарадорлигини ошиши, қўшимча касалланиш реакциялар сонини камайиши, янги дориларни тез ва ишончли синовдан ўтказиш – бу ҳаммаси даволаниш нархини икки мартага камайтиради ҳамда соғлиқни сақлаш тизимини тежамкор қилади.
Фармакогеномика натижалари қай даражада қўлланилмоқда.
Албатта қўлланилмоқда, лекин жуда кам ва ҳамма ерда эмас. Қўлланилиши бўйича қуйидаги ҳолатни мисол келтириш мумкин. Фармакогеномика натижалари айниқса онкология соҳасида қўлланиши бошлангандир. Чунки, ўсмага қарши препаратларнинг кўпчилиги жуда захарлидир. Мисол учун, тиогуанин ва меркаптопурин препаратлари ўткир лейкомия касаллигида химиотерапия сифатида, ҳамда тўқима ва органлар кўчириб ўтказилганда мослашиши учун прафилактика сифатида ишлатилади. Одатда тиопуринметилтрансфераза (ТПМТ) ферменти юқорида айтилган препаратларни парчалаб ташлайди, лекин бу фермент 300 одамнинг 1 тасида умуман ҳосил бўлмайди, ёки 10% одамда ушбу ферментнинг фаоллиги жуда кам бўлади. Ҳозирда чет элнинг баъзи клиникаларида салбий оқибатлар келиб чиқмаслиги учун даволаш курсини ўташдан олдин ТПМТ ферментининг фаоллигини ўлчашади. Агар фермент фаоллиги кам бўлса препаратнинг дозаси ҳам камайтиришади.