Xx asr oxiri – XXI asr boshlarida Vetnam va Tailand

2006 йилда Таиланддаги давлат тўнтариши
2006-йил 19-сентабрда Таиландда ҳарбий тўнтариш содир бўлгани ҳақида хабарлар пайдо бўлди. Бош вазир Тҳаксин Шинаватра Ню-Ёркда БМТ Бош Aссамблеяси сессиясида мамлакатда фавқулодда ҳолат еълон қилди ва ҳарбийларни ноқонуний манёврларни тўхтатишга чақирди. Ҳукуматнинг асосий объектларини егаллаб олиб, шов-шувчилар қиролга содиқликларини еълон қилишди. 2008 йил январ ойида ҳарбийлар ҳокимиятни Бош вазир Самак Сундаравей бошчилигидаги янги ҳукуматга топширди. 2008 йил август ойи охири - сентябр ойи бошида Таиланд пойтахтида Сундаравей ҳукумати тарафдорлари ва мухолифлари ўртасида намойишлар ва тўқнашувлар бўлиб ўтди. 2008 йил сентябр ойи бошида суд қарори билан Самак Сундаравей лавозимидан четлаштирилгач ва у қайта сайланишдан бош тортгач, қирол Сомчай Вонгсаватни Бош вазир лавозимига тасдиқлади.

Таиландда 2006 йилги ҳарбий тўнтариш 2006 йил 19 сентябр оқшомида содир бўлди. Бу 1932 йилдан буён мамлакат тарихидаги 12-тўнтариш бўлди[1].

Қўшинлар қўмондони генерал Сонтҳи Буняратглин мамлакатга телемурожаатида Таиландни бирлаштириш учун давлат тўнтариши зарурлигини айтди. Шу билан бирга, унинг қўшимча қилишича, ҳарбийлар ҳокимиятда қолиш ниятида емас.
Тўқнашув қонсиз кечди, ўлганлар ва ярадорлар йўқ еди. Aхборот агентликларига кўра, воқеалар тез ривожланди. Кечқурун қўшинлар Бангкок ҳукумат қароргоҳига олиб борувчи кўчаларни тўсиб қўйишди. Ҳарбийлар ҳукумат биносига бостириб кириб, полицияни қуролсизлантирдилар. Бош вазир ўринбосари Читчаи Ваннасаҳит ва мудофаа вазири Тҳаммарак Исарагура ҳибсга олинди. Қўшинлар телевизорни ҳам ўз назоратига олдилар. Ҳарбийлар қирол Пҳумибол Aдулядетга содиқ еканликларига ишонтириб, мамлакатнинг бошқарув органи – Маъмурий ислоҳотлар кенгашини ташкил етишларини еълон қилишди.
Уруш қонунлари бутун мамлакат бўйлаб амалга оширилди. Конституция фаолияти тўхтатилди. Ҳарбийлар қўшни давлатлар билан чегаралар ёпилганини еълон қилди, оммавий ахборот воситалари фаолиятига чеклов қўйди ва бешдан ортиқ одам йиғилишини тақиқлади. Мамлакатда барча оммавий йиғилишлар ва сиёсий партияларнинг фаолияти тақиқланган[2].
Тадбирлар Таиланд Бош вазири Тҳаксин Шинаватрани Ню-Ёркда топди, у ерда БМТ Бош Aссамблеяси сессиясида иштирок етди. Тҳаксин Шинаватра мамлакатда фавқулодда ҳолат еълон қилди ва армияни қонун доирасида ҳаракат қилишга чақирди. Бироқ унинг баёноти ва халққа мурожаати Таиланд телевиденийеси орқали ефирга узатилиши тўхтатилди.
Бангкок туристлари ва аҳолиси ҳарбийлар билан суратга тушишмоқда
Тҳаксин Шинаватра 2006-йил 4-апрелда 2-апрелда бўлиб ўтган навбатдан ташқари парламент сайловларига қарши оммавий норозилик намойишлари босими остида бош вазирликдан расман истеъфога чиқди. Мухолифат сайловларни бойкот қилди ва натижада Бош вазир тарафдорларининг Тай Рак Таи партияси ғалаба қозонди. Бироқ ҳукуматни шакллантириш имконсиз бўлиб чиқди ва янги парламент сайловлари октабр ойининг ўрталарига белгиланди.
21 сентабр куни Таиланднинг ҳокимиятдан ағдарилган бош вазири Таксин Шинаватра ўзининг шахсий уйи ёки квартирасига ега бўлган Лондонда баёнот бериб, мамлакатда муддатидан олдин сайлов ўтказишга чақирди. Ўзи ҳақида у сиёсатдан танаффус қилишни ният қилганини айтди.
25 сентабр куни Таиландда аъзолари гумон қилинаётган мамлакатнинг ағдартирилган ҳукумати фаолиятини текшириш бўйича комиссия иш бошлади.
1-октабр куни Таиландда янги бош вазир – Таиланд армиясининг собиқ қўмондони, 63 ёшли генерал Сураюд Чуланонт тайинланди. Унинг исмини ҳарбий хунта раҳбари, Маъмурий ислоҳотлар кенгаши раҳбари генерал Сонти Бооняратглин берган. Сураюд Чуланонт ҳарбийлар орасида катта обрўга ега. Сўнгги йилларда у Таиланд қироли ҳузуридаги Махфийлик кенгашининг аъзоси еди.
Таиланд қироли Aдулядет бир вақтнинг ўзида мамлакатда 19-сентабрда пуцҳистлар томонидан бекор қилинган асосий қонун ўрнига вақтинчалик конституция жорий етилишини еълон қилди. Ушбу ҳужжат лойиҳасини подшоҳга худди ўша шов-шувчилар таклиф қилишган. Унга кўра, мамлакатда ҳокимият Маъмурий ислоҳотлар бўйича кенгашдан ҳукуматга ўтади, Маъмурий ислоҳотлар бўйича кенгашнинг ўзи еса Бош вазирга расмий ҳисоб берувчи Миллий хавфсизлик кенгашига айлантирилади ва унга кенг ваколатлар берилади. . Муваққат конституция 19 сентябр воқеалари йетакчиларига амнистия ва дахлсизлик ҳам берди.
Янги бош вазир истеъфога чиқарилган Бош вазир Таксин Шинаватранинг тўрт нафар енг яқин ҳамкори — Бош вазир ўринбосари Читчаи Ванасатит, табиий ресурслар вазири Ёнгхиут Тияпайрат, ҳукумат аппарати раҳбари Неуин Четчоб ва маслаҳатчи Проммин Лерцуридейни озод қилди. Пойтахт марказидан танклар тортиб олинди.
2006 йил 8 октябрда Таиланднинг муваққат Бош вазири, истеъфодаги генерал Сураюд Чуланонт қирол Пҳумибол Aдулядетга янги конституция ва парламент қабул қилингунга қадар ўз вазифаларини бажарадиган мамлакат муваққат ҳукумати рўйхатини тақдим етгани расман еълон қилинди. 2007 йил октябр ойида сайловлар. Иқтисодиётнинг реал ривожланиши ва миллатлараро муносабатлар (буддистлар ва мусулмонлар ўртасидаги зиддият назарда тутилмоқда) ҳақида қайғурмаган, ҳокимиятдан ағдарилган Бош вазир Таксин Шинаватра йўл қўйган хатоларни ҳукумат тузатиши керак.
Таиланд Марказий банки раҳбари Придяторн Девакула молия вазири ва бош вазирнинг иқтисодий масалалар бўйича ўринбосари бўлади. Иқтисодиёт вазирликларига, шунингдек, Бангкок банки ижрочи раиси Косит Панпиермас ва савдо вазирининг собиқ котиби Крирккраи Жирапайет раҳбарлик қилади.
Ташқи ишлар вазири, афтидан, Қўшма Штатлардаги собиқ елчи Нитҳиа Пибулсонгграм бўлади. Мудофаа вазирлигига армия штаби собиқ раҳбари Бунрод Сомтад раҳбарлик қилади.
Собиқ бош вазир Тҳаксин Шинаватра мамлакатнинг жанубий вилоятларида мусулмонларнинг норозилик намойишларини шафқацизларча бостирди, бу еса зўравонликларнинг кучайишига олиб келди. Бу йерда охирги оммавий тўқнашувлардан (2004 йил январ) буён бир ярим мингдан ортиқ одам ҳалок бўлди. Таиланднинг янги ҳукумати исломий жангарилар билан мулоқот бошланганини еълон қилди.
2008 йилда Таиланддаги навбатдаги ҳарбий тўнтаришдан сўнг инқирознинг янги босқичи бошланди. Самак Сунтҳаравет бошчилигидаги ҳукумат мухолифатдаги Демократия учун халқ иттифоқи (ПУД) партияси томонидан уюштирилган фуқаролик итоацизлигига дуч келди. Намойишнинг ранги сариқ рангда бўлиб, олий ҳазратлари Пҳумибол Aдулядетнинг консерватив ранги еди, ҳукумат тарафдорлари еса қизил рангни танладилар. Мухолифатнинг асосий талаби - машҳур бўлмаган собиқ бош вазир Таксин Шинаватра клани билан боғлиқ бўлган бош вазирнинг истеъфоси[1].
НСД партияси 2008 йилнинг май ойида Бангкокда ҳукуматга қарши узоқ давом етаётган намойишларни бошлади, улар август ойи охирида ҳукумат қароргоҳи ва бир қанча вазирликларни егаллаб олишганда жуда муҳим даражага йетди. 2-сентабр куни Бангкокда фавқулодда ҳолат еълон қилинди: фуқароларга 5 кишидан ортиқ одам тўпланиши тақиқланди, жамоат хавфсизлигига таҳдид солувчи материаллар матбуотга киритилмади, армия ва полициянинг шубҳали шахсларга нисбатан ваколатлари оширилди.
9-сентабр куни Таиланд Конституциявий суди Сунтҳараwетни телекўрсатувда ноқонуний пуллик қатнашгани учун бош вазир лавозимини давом еттира олмаслиги ҳақида қарор чиқарди[2]. Бош вазирнинг биринчи ўринбосари Сомчай Вонгсават бош вазир лавозимини егаллади.
25 ноябр - Намойишчилар аеропортни егаллаб олишди[3].
2 декабр - Таиланд Конституциявий суди ҳукмрон Халқ ҳокимияти партиясини, шунингдек, ҳукмрон коалиция таркибига кирган яна икки партияни тарқатиб юборди. Бундан ташқари, суд ушбу жуфтликларнинг 36 нафар юқори мартабали амалдорларини тақиқлади
2009 йил 12 апрелда намойишчилар пойтахт марказини егаллашга муваффақ бўлгач, яна бир зўравонлик авж олди [5]. Таиланд суди собиқ бош вазир Тҳаксин Шинаватрани тартибсизликларнинг қўзғатувчиси деб топди[6].
2009-йил 17-апрелда Таксин Шинаватрани тахтдан ағдарган “Сариқ кўйлаклилар” йетакчиларидан бири Зонди Линтҳонгкул машинасига номаълум шахслар томонидан ўқ узилганидан кейин йелкасидан ўқ узилди[7].

2009 йил 10-ноябрда Дубайда бир неча ой ўтгач, Тҳаксин Шинаватра ўзининг сиёсий фаолияти марказини Камбоджага кўчирди, шу сабабли Таиланд ва Камбоджа ўртасида кескинлик юзага келди (ҳар икки мамлакат елчилари ўзаро чақириб олинди). Камбоджа ҳукумати Шинаватрани Таиландга екстрадиция қилишдан бош тортади.[8]

Март ойигача 100 000 га яқин намойишчилар Демократияни Диктатурадан Ҳимоя қилиш фронтини қўллаб-қувватладилар[9]. Намойишчиларнинг асосий талаблари: Aбхисит Ветчачива ҳукуматини истеъфога чиқариш ва янги сайловлар ўтказиш
7 апрелда мухолифат парламент ҳудудига бостириб киришга уринди[10], шундан сўнг ҳукумат пойтахтда фавқулодда ҳолат жорий қилди, бироқ мухолифат намойишларни тўхтатмади[11]. 8 апрел куни расмийлар Халқ телеканали ефирга узатилаётган сунъий йўлдош сигналини тўсиб қўйди[12].
11 апрел куни намойишчилар ва полиция ўртасида қонли тўқнашувлар юз берди. 18 киши ҳалок бўлди, 800 киши яраланди[13].
22 апрел куни номаълум шахслар пойтахтдаги “Саладенг” метро бекатида гранатадан ўққа тутган. Ҳокимият ва мухолифат бир-бирини провокацияда айблади[14].
28 апрел куни полиция Бангкок марказидаги Ратчапрасонг кўчасидаги, ичида 4-5 минг киши бўлган мухолифат лагерини тўсиб қўйди. Лагер атрофида 9 мингга яқин аскарлар ва полициячилар тўпланган[15].
13 май куни мухолифат йетакчиларидан бири Каттия Савасдипол япон журналистлари билан телевиденийега берган интервюсида бошидан ўлик жароҳат олди[16].
14 май куни қўшинлар мухолифат намойишини ўққа тутди, 20 га яқин одам ҳалок бўлди[17].
19-май куни қўшинлар 3000 га яқин одам тўпланган Бангкокдаги мухолифат лагерига бостириб киришди[18]. Куннинг ярмида мухолифат йетакчилари ҳокимиятга таслим бўлишди, аммо тартибсизликлар бутун шаҳар бўйлаб тарқалди (у ерда 20 та объект, жумладан, 3-канал телекомпанияси биноси, йирик банклар филиаллари ва савдо маркази ёндирилди[19) ]), шунингдек, мамлакатнинг бошқа шаҳарлари[20] .
20-май куни 2000 га яқин қизил кўйлаклилар пойтахт марказидаги Wат Патҳумван буддистлар ибодатхонасига паноҳ топдилар[21]. Худди шу куни маъбад полиция томонидан "Қизил кўйлаклар"дан "тозаланди". Умуман олганда, 6 ҳафталик қарама-қаршиликдан сўнг Бангкокдаги вазият ҳукумат кучлари шаҳар ичида жойлашган мухолифат лагерини 20-май куни намойишчилардан озод қилишга муваффақ бўлганидан кейин озми-кўпми барқарорлашди[22]. Бироқ, вилоятларда ҳамон минглаб “Қизил кўйлакчилар” борлиги сабабли мамлакатда вазият ҳамон таранг.