Xx asr boshida yosh va pedagogik psixologiya sohasida ikki asosiy: biologik va ijtimoiy yo’nalish ajratilgan
Download 91,03 Kb.
|
Документ Microsoft Office Word
|
Yosh davrlari psixologiyasi – psixologiya fanining inson rivojlanishining yosh davrlari xususiyatlarini o’rganuvchisohasidir. Uning tadqiqot predmeti – inson psixikasining yosh bilan bog’liq o’zgarishlari, psixik jarayonlar ontogenezi (organizmning individual rivojlanishi) va rivojlanayotgan odam shaxsiyatining psixologik sifatlari. Yosh psixologiyasi psixik jarayonlardagi yosh xususiyatlari, bilimlarni egallashda yosh imkoniyatlari, shaxs kamolotining asosiy omillari va boshqalarni o’rganadi. Yosh psixologiyasi pedagogik psixologiya bilan uzviy bog’liq. Yosh va pedagogik psixologiya umumiyligi bola, o’smir, o’spirin kabi umumiy o’rganish obyektlari bilan izohlanadi. Yosh davrlari va pedagogik psixologiya ta’lim va tarbiya jarayonida bolani o’rganish bilan o’zaro uzviy birlikni tashkil etadi. Tarbiya va ta’limning yosh xususiyatlariga bog’liq jihatlari qadimgi davrlardan buyon o’rganiladi. Yosh davrlari va pedagogik psixologiya fan sifatida XIX asrning ikkinchi yarmida shakllandi. Bu psixologiya faniga genetik g’oyalarning kirib kelishi bilan bog’liqdir. Rivojlanayotgan psixologik – pedagogik fikrga mashhur rus pedagogi K.D.Ushinskiy va, birinchi navbatda, uning «Chelovek kak predmet vospitaniya» («Inson – tarbiyapredmeti sifatida») degan asari katta hissa qo’shgan edi. Yosh psixologiyasi fanining rivojlanishiga ingliz olimi Charlz Darvinning evolyusion g’oyalari jiddiy ta’sir ko’rsatdi. Psixologiya tomonidan o’rganiladigan omillarining reflektor mohiyatini tushunish uchun psixik faoliyat ahamiyatini mashhur fiziolog olim I.M.Sechenov ham ta’kidlab o’tgan. Yosh va pedagogik psixologiyada Veber va Fexnerning psixofizik kashfiyoti, Ebbingauzning xotiraga oid tadqiqoti, G.Gelmgolsning sezgi organlarining psixofiziolo-giyasiga oid ishi, Vundt tomonidan psixologik psixologiya hissiyoti va harakatlarining o’rganilishi va boshqalar asosiy ahamiyatga ega. XX asr boshida yosh va pedagogik psixologiya sohasida ikki asosiy: biologik va ijtimoiy yo’nalish ajratilgan. Biologik, biogenetik yo’nalishga xos narsa – tug’ma xususiyatlar, «irsiyat»ga yo’naltirilish, bola xulqi va rivojlanishini sodda-mexanik tushunishga intilishdir. Bola rivojlanishidagi irsiy omillarni ortiqcha baholash va biogenetik qonuniyatlarni psixologiyaga to’g’ridan-to’g’ri ko’chirish mazkur yo’nalishning o’ziga xos kamchiligi bo’lib hisoblanadi. Psixologiyadagi biogenetik qonuniyat – Gekkeltomonidan XIX asrda shakllantirilgan mashhur evolyusiya qonunlarini yosh psixologiyasi sohasiga ko’chirishga urinishdir. Homila ona qornidaligida bir hujayrali mavjudotdan inson bo’lgunga qadar barcha rivojlanish davrlarini bosib o’tgani kabi, bola ham insoniyat tarixidagi asosiy bosqichlarni qayta bosib o’tadi. Shunday qilib, bola bosib o’tadigan besh bosqich ajratilgan: yovvoyilik davri, ov davri, chorvachilik davri, dehqonchilik davri va sanoat davri. Mazkur davrlashtirishga ko’ra, bola yovvoyi holda tug’iladi, barcha bosqichlarni birin-ketin bosib o’tib, oxirida unda pul, savdo, almashinishga qiziqish paydo bo’ladi, ya’ni kapitalistik tuzum idealiga javob beradi. Biogenetik qonuniyat asosida bolaning psixik rivojlanishi sirtqi ta’sir emas, ichki sabab natijasida yuzaga keladi degan g’oya yotadi. Tarbiyaga qaramay, u tashqi omil sifatida namoyon bo’ladi, ba’zi tabiiy, irsiy–shartli psixik sifatlarining namoyon bo’lish jarayonini sekinlashtiradi yoki tezlashtiradi. Biogenetizm o’qituvchi, tarbiyachilarsiz – «erkin tarbiya» pedagogik nazariyasi-ning psixologik asosi bo’lib qoldi. Pedagogik psixologiyadagi biogenetik yo’nalishning \ayriilmiy mexanik xususiyatini pedagog va psixologlar XX asrning 30-yillarida anglab yetishdi. Pedagogik psixologiyadagi ijtimoiy genetik yo’nalish ham xatolardan xoli emas edi. Turlicha bo’lib tuyulgan bu nazariyalar ko’p hollarda bir-biriga yaqin. Bu yo’nalish tarafdorlarining fikricha, muhit bola rivojlanishida fatal (taqdir) omil sifatida namoyon bo’ladi va shuning uchun ham insonni o’rganish uchun uning muhitini tahlil qilishning o’zi kifoya: o’rab turgan muhit qanday bo’lsa, inson shaxsi batamom o’shanday bo’ladi. Biogenetizm xulq rivojlanishini gentik moyillikning amalga oshishiga taqab, shaxsiyat faolligini inkor qilgani kabi, ijtimoiy genetika ham hamma narsani ijtimoiy muhitga taqab, shaxs faolligini inkor qildi. Psixologiyadagi biogenetik va ijtimoiy genetik yo’nalishlar XX asrning 30-yillaridayoq psixolog va pedagoglar uchun tanqid obyektiga aylanib qoldi. Na biogenetika va na ijtimoiy genetika bolaning psixik rivojlanish manbalari va mexanizmlari haqida to’g’ri va to’la tasavvur bera olmasdi. Bu vazifani pedologiya nomini olgan maxsus soha ham uddalay olmasligi ma’lum bo’ldi. «PEDOLOGIYA» –(«paydos»–go’dak va «logos» – fan) – bolalar haqidagi fan demakdir. Pedologiya mazmunan bola rivojlanishining psixologik, psixologik va biologik konsepsiyalarining mexanik umumiyligini tashkil etadi. XIX asr oxiri va XX asr boshida paydo bo’lgan (S.Xoll, E.Meyman, V.Preyer – G’arbda, V.M.Bexterev, A.P.Nechayev, G.I.Rossolimo – Rossiyada) evolyusion g’oyalarning psixologiyaga kirib kelishi bilan pedologiya XX asrning 30-yillarida bolalar haqidagi yagona fan mavqyeiga da’vogarlik qila boshladi. U bolalar yoshi pedagogikasi va fiziologiyasini siqib chiqarib, bolalarni o’rganish huquqini monopolizasiya qilib oldi. Pedologiyaning g’oyaviy va mexanik yo’riqlari, uning antipsixologizmi, o’quvchilarning «aqliy qobiliyati koeffisiyen-ti»ni asoslanmagan testlar bilan aniqlashga urinishi psixologiya va pedagogika rivojlanishiga salbiy ta’sir qildi va maktabga ko’p zarar yetkazdi. Biroq butun pedogologiyani yalpisiga tanqid qilish bu soha olimlari erishgan ijobiy yutuqlarni ham inkor qilishga olib keldi va butun yosh rivojlanishi muammosiga nisbatan ko’p holda salbiy munosabat uyg’otdi.
Aniq izlanish predmetiga ega bo‘lgan har qanday fan o‘sha predmetining mohiyatini yoritish va materiallar to‘plash uchun maxsus usullar va vositalardan foydalanadi va ular fanning metodlari deb yuritiladi. Psixologiyaning ilmiy tekshirish metodlari xilma-xildir. SHu bilan birga, ularni klassifikatsiya qilish ham turlichadir. Biz mashhur psixolog B.G.Ananev tomonidan tavsiya qilingan metodlarni sanab o‘tishga harakat qilamiz. U tekshirish metodlarini to‘rt guruhga bo‘ladi: Tadqiqot ishlarining birinchi – tashqiliy guruhi o‘z ichiga qiyoslash, longityut (uzluksiz), kompleks (ko‘pyoklama) deb atalgan turlarni oladi. Tadqiqot metodlarining ikkinchi guruhi empirik metodlardan iborat bo‘lib, unga kuzatish, eksperiment, test, anketa, so‘rov, sotsiometriya, suhbat, intervyu, faoliyat jarayoni va uning mahsulini tahlil qilish, biografik kabilar kiradi. Tadqiqot metodlarining uchinchi guruhiga statistik (miqdor) va psixologik (sifat) metodlari kirib, ular olingan natijalarni qayta ishlashga mo‘ljallangandir. Ilmiy tadqiqot metodlarining to‘rtinchi – sharhlash guruhi genetik va donalash metodlaridan iboratdir. Kuzatish metodi tabiiy metodlar jumlasiga kiradi. Tashqi kuzatuv mohiyatan kuzatiluvchi xulq-atvorini bevosita tashqaridan turib, kuzatish orqali ma’lumotlar to‘plash usulidir. O‘z-o‘zini kuzatish esa odam o‘zida kechayotgan biror o‘zgarish yoki xodisani o‘zi o‘rganish maqsadida ma’lumotlar to‘plash va qayd etish usulidir. Erkin kuzatuv ko‘pincha biror ijtimoiy xodisa yoki jarayonni o‘rganish maqsad qilib qo‘yilganda qo‘llaniladi. Masalan, bayram arafasida aholining kayfiyatini bilish maqsadida kuzatuv tashqil qilinsa, oldindan maxsus reja yoki dastur bo‘lmaydi, kuzatuv ob’ekti ham qat’iy bo‘lishi shart emas. YOki dars jarayonida bolalarning u yoki bu mavzu yuzasidan umumiy munosabatlarini bilish uchun ham ba’zan erkin kuzatish tashqil etilishi mumkin. Standartlashtirilgan kuzatuv esa, buning aksi bo‘lib, nimani, qachon, kim va kimni kuzatish qat’iy belgilab olinadi va maxsus dastur doirasidan chiqmasdan, kuzatuv olib boriladi. Ijtimoiy hamda pedagogik psixologiyada guruhiy jarayonlarning shaxs xulq-atvoriga ta’sirini o‘rganish maqsadida bevosita ichkaridan kuzatuv tashqil qilinadi, bunda kuzatuvchi shaxs o‘sha guruh yoki oila hayotiga tabiiy ravishda qo‘shiladi va zimdan kuzatish ishlarini olib boradi. Bu bir qarashda kontrrazvedkachilarning faoliyatini ham eslatadi. SHu yo‘l bilan olingan ma’lumotlar bir tomondan tabiiyligi va mufassalligi bilan qimmatli bo‘lsa, ikkinchi tomondan, agar kuzatuvchida konformizm xislati kuchli bo‘lsa, o‘zi ham guruh hayotiga juda kirishib ketib, undagi ayrim xodisalarni sub’ektiv ravishda qayd etadigan bo‘lib qolishi ham mumkin. Guruhiy fenomenlarni tashqaridan kuzatish buning aksi-ya’ni kuzatuvchi guruhga yoki kuzatilayotgan jarayonga nisbatan chetda bo‘ladi va faqat bevosita ko‘zi bilan ko‘rgan va eshitganlari asosida xulosalar chiqaradi. Umuman, kuzatish metodining ijtimoiy hayot, professional ko‘rsatkichlarni qayd qilishda so‘zsiz afzalliklari bor, lekin shu bilan birga kuzatuvchining professional mahorati, kuzatuvchanligi, sabr-qanoatiga bog‘liq bo‘lgan jihatlar, yana to‘plangan ma’lumotlarni sub’ektiv ravishda taxlil qilish xavfi bo‘lgani uchun ham biroz noqulayliklari ham bor, shuning uchun ham u boshqa metodlar bilan birgalikda ishlatiladi. So‘rov metodi ham psixologiyaning barcha tarmoqlarida birlamchi ma’lumotlar to‘plashning an’anaviy usullaridan hisoblanadi. Unda tekshiriluvchi tekshiruvchi tomonidan qo‘yilgan qator savollarga muxtasar javob qaytarishi kerak bo‘ladi. Og‘zaki so‘roqni yoki ba’zan uni oddiygina qilib, suhbat metodi deb ataladi, o‘tkazadigan shaxs unga ma’lum darajada tayyorgarlik ko‘rgach so‘roq o‘tkazadi. Agar mabodo uning professional mahorati yoki tajribasi bunga etarli bo‘lmasa, so‘rov o‘z natijalarini bermasligi mumkin. Lekin mahoratli so‘rovchi ushbu metod yordamida inson ruhiy kechinmalariga aloqador bo‘lgan noyob ma’lumotlarni to‘plash imkoniga ega bo‘ladi. YOzma so‘roq yoki anketaning afzalligi shundaki, uning yordamida bir vaqtning o‘zida ko‘pgina odamlar fikrini o‘rganish mumkin bo‘ladi. Unga kiritilgan savollar, ulardan kutiladigan javoblar (yopiq anketa), yoki erkin o‘z fikrini bayon etish imkoniyatini beruvchi (ochiq anketa) so‘rovnomalar aniq va ravon tilda javob beruvchilar tushunish darajasiga monand tuzilgan bo‘lsa, shubxasiz, qimmatli birlamchi materiallar to‘planadi. So‘roqning ham erkin va standartlashtirilgan shakllari mavjud bo‘lib, birinchisida oldindan nimalar so‘ralishi qat’iy belgilab olinmaydi, ikkinchi shaklida esa, xattoki, komp’yuterda dasturi ishlab chiqilib, minglab odamlarda bir xil talablar doirasida so‘roq o‘tkazilishi nazarda tutiladi. Testlar oxirgi paytda hayotimizga dadil kirib kelgan tekshiruv usullari sirasiga kiradi. Ular yordamida biror o‘rganilayotgan xodisa xususida ham sifat, ham miqdor xarakteristikalarini olish, ularni ko‘pchilikda qayta-qayta sinash va ma’lumotlarni korrelyasion analiz orqali ishonchlilikka tekshirish mumkin bo‘ladi. Ayni testga qo‘yilgan talab hech qachon o‘zgarmaydi, xattoki, shunday testlar borki, ular turli millat va elat vakillarida, turli davrlarda ham o‘zgarmagan holda ishlatilaveradi. Masalan, Ravenning aqliy intellektni o‘lchash, Kettelning va Ayzenkning shaxs testlari shular jumlasidandir. Test — so‘rov oldindan qat’iy tarzda qabul qilingan savollarga beriladigan javoblarni taqozo etadi. Masalan, Ayzenkning 57 ta savoldan iborat testi shaxsdagi introversiya-ekstroversiyani o‘lchaydi, savollarga «ha» yoki «yo‘q» tarzida javob berish so‘raladi. Test — topshiriq odam xulqi va holatini amalga oshirgan ishlari asosida baholashni nazarda tutadi. Masalan, shaxs tafakkuridagi kreaktivlilikni aniqlash uchun ko‘pincha bir qarashda oddiygina topshiriq beriladi: berilgan 20 ta doira shaklidagi shakllardan o‘zi hohlagancha rasmlar chizish imkoniyati beriladi. Ma’lum vaqt va tezlikda bajarilish sur’ati, rasmlarning o‘ziga xos va betakrorligiga qarab shaxs fikrlashi jarayonining naqadar nostandart, ijodiy va kreaktivligiga baho berilib, miqdoriy ko‘rsatkich aniqlanadi. Bu metodlarning umumiy afzalligi ularni turli yosh, jins va kasb egalariga nisbatan qo‘llashning qulayligi, bir guruhda natija bermasa, boshqa guruhda yana qayta tekshiruv o‘tkazish imkoniyatining borligi bo‘lsa, kamchiligi-ba’zan tekshiriluvchi agar testning mohiyatini yoki kalitini bilib qolsa, sun’iy tarzda uning kechishiga ta’sir ko‘rsatishi, faktlarni falsifikatsiya qilishi mumkinligidir. Testlar ichida proektiv testlar deb nomlanuvchi testlar ham borki, testning asl maqsadi tekshiriluvchiga sir bo‘ladi. YA’ni shunday topshiriq beriladiki, tekshiriluvchi topshiriqni bajarayotib, nimani aniqlashi mumkinligini bilmaydi. Masalan, mashhur Rorshaxning «siyoh dog‘lari» testi, yoki TAT (tematik appersepsion test), tugallanmagan hikoyalar kabi testlarda bir narsaning proeksiyasidan go‘yoki ikkinchi bir narsaning mohiyati aniqlanadi. O‘sha 1921 yilda kashf etilgan «siyoh dog‘lari» va ularga qarab tekshiriluvchining nimalarni eslayotganligi, dog‘lar nimalarga o‘xshayotganligiga qarab, uning shaxs sifatidagi yo‘nalishlari, hayotiy tamoyillari, qadriyatlariga munosabati, ishni bajarish paytidagi emotsional holatlari aniqlanadi. Bu testlar juda noyob, qimmatli, lekin uni faqat professional psixologgina qo‘llashi va natijalarni mohirona taxlil qilishi talab qilinadi. Psixologik eksperimentning mohiyati shundaki, unda ataylab shunday sun’iy bir vaziyat shakllantiriladi va tashqil etiladiki, aynan shu vaziyatda qiziqtirayotgan psixik jarayon yoki xodisa ajratiladi, o‘rganiladi, ta’sir ko‘rsatiladi va baholanadi. Agar tabiiy eksperiment o‘sha qiziqtirayotgan fenomen tekshiriluvchi uchun tabiiy hisoblangan sharoitlarda (masalan, mehnat jarayonida, kaniqulda yozgi lagerda, litsey auditoriyasida va shunga o‘xshash) maqsadli tashqil etilib, o‘rganilsa, laboratoriya eksperimenti maxsus joylarda, maxsus asbob-uskunalar vositasida ataylab o‘rganiladi. Masalan, diqqatingizning xususiyatlarini bilish kerak bo‘lsa, psixologiya laboratoriyasida maxsus taxistoskop deb atalgan moslama yordamida yoki «Landolt xalqachalari» deb nomlangan jadvallar yordamida o‘rganish mumkin bo‘ladi. Xattoki, ijtimoiy munosabatlar borasida ham o‘zaro hamjihatlik, liderlik va konformlilik xodisalarini tekshirish uchun gruppaviy integratorlar va gomeostat deb nomlanuvchi moslamalar yaratilgan va ular yordamida guruhdagi turli xil xodisalar o‘lchangan. Modellashtirish metodi kuzatish, so‘roq, eksperiment yoki boshqa usullar yordamida o‘rganilayotgan xodisaning tub mohiyati ochilmagan sharoitlarda qo‘llaniladi. Bunda o‘sha xodisaning umumiy xossasi yoki asosiy parametrlari modellashtirilib, o‘sha model asosida tadqiqotchini qiziqtirgan jihat o‘rganiladi va xulosalar chiqariladi. Modellar texnik, mantiqiy, matematik yoki kibernetik bo‘lishi mumkin. Matematik model asosida o‘rganilgan xodisaga mashhur tadqiqotchilar Veber-Fexnerlarning sezgirlikning quyi va yuqori chegarasini aniqlashga qaratilgan matematik formulasi va shu asosda to‘plangan ma’lumotlar taxlilini misol qilish mumkin. Mantiqiy modellar yordamida ko‘pincha inson aqli va tafakkuri jarayonlari va qonunlarini hisoblash mashinalari ish prinsiplari bilan qiyoslash orqali tuzilgan g‘oyalar va simvollar ishlatiladi. Kibernetik modellashtirishda esa g‘oyalar psixologiyasini EHM dagi matematik programmalashtirish tamoyillariga moslashtirish nazarda tutiladi. Hozir ko‘pgina murakkab shaxs xususiyatlari ham programmalashtirilgan bo‘lib, ular algoritmlar asosda qisqa fursatda ko‘pgina sifatlarni ko‘plab parametrlar nuqtai nazaridan hisoblab natijalarni umumlashtirishga imkon bermoqda. Ko‘pincha matematik o‘yinlar g‘oyasi odamlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar sohasini o‘rganishda ham qo‘llanilmoqda. Ma’lum bo‘lishicha, odamning fikrlash operatsiyalari bilan EHM larning ishlash prinsiplari o‘rtasida ma’lum uyg‘unlik bor ekan, bu esa murakkab psixik jarayonlarni modellashtirish orqali inson aqlu-zakovati chegarasini yanada kengaytirish istiqbolini beradi. Umuman psixologiyaning va uning har bir alohida tarmoqlarining o‘ziga xos metodlari bor. Ular ijtimoiy xulq va alohida individ ichki dunyosini kompleks tarzda o‘rganish imkonini beradi. Gap shundaki, ularni o‘z vaqtida va professional tarzda qo‘llay bilish va olingan natijalardan to‘g‘ri xulosalar chiqara olishdir. Mavzuni mustahkamlash uchun savollar 1. Metod so‘zining ma’nosi nima? 2. Ananevning ilmiy tadqiqot usullari klassifikatsiyasi haqida gapirib bering. 3. Empirik metodlar guruhiga qaysi metodlar kiradi? Bordiyu, psixologiya soxalarini klassifikasiya qilishda psixikaning rivojlanishini asos qilib olsak, unda psixologiyaning yana quyidagi soxalari mavjudligini kuramiz: YOsh psixologiyasi. Bu o`z navbatida quyidagilarga bo`linadi: Bolalar psixologiyasi. Usmirlar psixologiyasi. YOshlar psixologiyasi. Katta kishilar psixologiyasi. Gerantopsixologiya. (Karilar psixologiyasi). 2. Maxsus psixologiya. a) Patopsixologiya – miyaning o`sish davrida kasallanishi tufayli psixikada yuz beradigan o`zgarishlarni o`rganadi. b) Oligofrenopsixologiya – bu miyasida tugma kamchiligi bor bolalar psixikasining o`sish masalalari bilan shugullanadi. s) Surdopsixologiya – karlarning psixik tarakkiyotini o`rganadi. d) Tiflopsixologiya – kurlar va ko`rish qobiliyati pastlarning psixologik tarakkiyotini o`rganadi.
Uning tarmogi din psixologiyasidir. SHaxs psixologiyasi.Buning vazifasi shaxsning individual – psixologik xususiyatlari: xarakteri, oliy nerv faoliyati tipi va temperamenti, qobiliyatlari, xulkining bosh motivlari, kasbga qobiliyati va ko`nikmalari kabilarni o`rganishdir. Uning bo`limlariga: Xarakterologiya. Individual psixologik farqlar tipologiyasi Professiografiya (kasbga bo`lgan qobiliyati va ma’lum bir kasbga yarokli ekanligini o`rganadigan fandir). Biz mashxur psixolog B.G.Ananev tomonidan tavsiya qilingan metodlarni sanab o`tishga harakat qilamiz. U tekshirish metodlarini to`rt guruhga bo`ladi: Tadqiqot ishlarining birinchi – tashkiliy guruhi o`z ichiga qiyoslash, longityut (uzluksiz), kompleks (Ko`pyoqlama) deb atalgan turlarni oladi. Tadqiqot metodlarining ikkinchi guruhi empirik metodlardan iborat bo`lib, unga kuzatish, eksperiment, test, anketa, so`rov, sosiometriya, suxbat, intervyu, faoliyat jarayoni va uning maxsulini taxlil qilish, biografik kabilar kiradi. Tadqiqot metodlarining uchinchi guruhiga statistik (mikdor) va psixologik (sifat) metodlari kirib, ular olingan natijalarni qayta ishlashga mo`ljallangandir. Ilmiy tadqiqot metodlarining to`rtinchi – sharxlash guruhi genetik va donalash metodlaridan iboratdir. Metod – (yunoncha – metod – tadqiqot tekshirish) bilishning nazariy va amaliy o`zlashtirish usullari yig`indisi. Psixologiyaning asosiy metodlari quyidagilardan iborat: Asosiy metodlar Asosiy metodlarning variantlari Kuzatish metodi Tashqi (ob’ektiv kuzatish) ichki (sub’ektiv, o`zini-o`zi kuzatish) erkin kuzatuv, standartlashtirilgan guruh ichida kuzatish, guruh tashqarisida kuzatish So`roq metodlari Og`zaki, yozma, erkin (suhbat) Test metodi Test-so`rov Test-topshiriq Proektiv test, sotsiometrik test eksperiment Tabiiy
laboratoriya Modellashtirish Matematik modellashtirish mantiqiy modellashtirish Texnik modellashtirish kiberketik modellashtirish Suhbat metodi. Bu metod bilan inson psixikasini o’rganishda suhbatning maqsadi va vazifasi belgilanadi, uning ob’ekti va sub’ekti tanlanadi, mavzusi, o’tkaziladigan vaqti aniqlanadi, yakka shaxslar, guruh va jamoa bilan o’tkazish rejalashtiriladi, o’rganilayotgan narsa bilan uzviy bog’liq savol-javob tartibi tayyorlanadi. Suhbatning bosh maqsadi muayyan bir vaziyat yoki muammoni hal qilish jarayonida inson psixikasidagi o’zgarishlarni o’rganishdir. Suhbat orqali odamlarning tafakkuri, aql-zakovati, xulq-atvori, qiziqishi, tiyrakligi, bilim saviyasi, e’tiqodi, dunyo qarashi, irodasi to’g’risida ma’lumotlar olinadi. Suhbat metodining ijobiy jihatlari bilan birga ayrim zaif tomonlari ham mavjud. Qaytariq so’zlar, «g’aliz» iboralar, nutqning tezligi, fikrning mavhumligi, zerikarligi muvaffaqiyatsizlikka sabab bo’ladi. Shuningdek, savol-javobning bir shaklda emasligi sinaluvchida o’ziga xos ishlash uslubi, oshkoralik yetishmasligi, iymanish, uyalish atroflicha ma’lumotlar olishni qiyinlashtiradi va shu sababli boshqa metodlarga murojaat qilishga to’g’ri keladi. Tajriba (eksperiment) metodi. Bu metod turli yoshdagi va kasbdagi odamlar (chaqaloq, bola, o’spirin, balog’atga yetgan va qarilar)ning psixikasini chuqurroq, aniqroq tadqiq qilish metodlari ichida eng muhimi hisoblanadi. Eksperiment metodi yordamida sun’iy tushunchalarning shakllanishi nutqning o’sishi, favqulodda holatdan chiqish, muammoli vaziyatni hal qilish jarayonlari, shaxsning his-tuyg’ulari, xarakteri va tipologik xususiyatlari o’rganiladi. Inson psixikasining nozik ichki bog’lanishlari, munosabatlari, murakkab mexanizmlari tekshiriladi.. Buning uchun eksperiment materialini tekshiruvchi sinchkovlik bilan tanlashi, ob’ekt tarzda har xil holat va vaziyatlarni yaratishi, bunda sinaluvchining yoshi, aql-idroki, xarakter xususiyati, his-tuyg’usi, qiziqishi va saviyasiga, turmush tajribasiga, ko’nikma va malakalariga e’tibor berishi lozim. Eksperiment metodi o’z navbatida tabiiy va laboratoriya metodlariga ajratiladi. Tabiiy metod psixologik-pedagogik masalalarni hal qilishda qo’llanadi. Bu metodning ilmiy asoslarini 1910 yilda rus psixologi A.F. Lazurskiy ta’riflagan. Tabiiy metoddan foydalanishda ishlab chiqarish jamoalari a’zolarining, ilmiy muassasalar xodimlarining, o’qituvchilar, keksaygan kishilarning psixologik o’zgarishlari, o’zaro munosabatlari, ishchanlik qobiliyatlari, mutaxassislikka yaroqliligi muammolarini hal qilish nazarda tutiladi. Tabiiy sharoitlarda inson psixikasini o’rganishda sinaluvchilar (bog’cha bolalari, maktab o’quvchilari, ishchilar, dehqonlar, ziyolilar, biznesmenlar, fermerlar, ilmiy xodimlar va hokazolar)ning o’zlari bexabar bo’lishi, ta’lim jarayonida berilayotgan bilimlar tadqiqot maqsadi muvofiqlashtirilishi, katta yoshdagi odamlarga tarbiyaviy ta’sir o’tkazish (interaktsiya) kundalik mehnat tarzi doirasida amalga oshirilishi, zavod va fabrikada esa moddiy mahsulot ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga qaratilishi lozim. Laboratoriya (klinika) metodi ko’pincha individual (goho guruh va jamoa) shaklida sinaluvchilardan yashirmay, maxsus psixologik asboblar, yo’l-yo’riqlar, tavsiyalar, ko’rsatma va ilovalardan foydalanib olib boriladi. Hozir inson psixikasidagi o’zgarishlarni aniqlaydigan asboblar, murakkab elektron hisoblash mashinalari (displeylar), qurilmalar, moslama va jihozlar mavjud. Ular odamdagi psixologik jarayonlar, holatlar, funktsiyalar, vujudga kelayotgan yangi sifatlarni qayd qilish va o’lchashda qo’llanadi. Ko’pincha detektorlar, elektron va radio o’lchagichlar, sekundamer, refleksometr, xronorefleksometr, lyuksmetr, anomatoskop, taxistoskop, audiometr, esteziometr, elektromnogramma, elektroentsefalogramma kabilardan foydalaniladi. Laboratoriya metodi yordami bilan diqqatning sifatlari, sezgi, idrok, xotira va tafakko`rning xususiyatlari, emotsional hamda irodaviy va aqliy zo’riqish singari murakkab psixik holatlar tekshiriladi. Ko’pincha laboratoriya sharoitida kishilar (uchuvchi, shofyor, operator, elektronchilar) va kutilmagan tasodifiy vaziyatlar (halokat, portlash, izdan chiqish, shovqin ko’tarilishi)ning modellari yaratiladi. Asboblarning ko’rsatilishi bo’yicha o’zgarishlar, rivojlanish dinamikasi, jismoniy va aqliy toliqish, emotsional-irodaviy, asabiy zo’riqish, jiddiylik, tanglik qanday sodir bo’layotganini ifodalovchi ma’lumotlar olinadi. Tajriba (ekspement) aniqlovchi, tarkib toptiruvchi (tarbiyalovchi) va tekshirish (nazorat) qismlariga bo’linadi. Eksperimentning aniqlovchi qismida psixik xususiyat, jarayon yoki holat, o’yin, mehnat, o’qish kabi faoliyatlarda tadqiq qilinadi. Tadqiqot ob’ektining aynan shu paytdagi holati, imkoniyati aniqlanadi, lekin tekshiruvchi sinaluvchiga sub’ektiv ta’sir o’tkazmaydi. Shu pallada sinaluvchiga xatto, yo’llovchi savollar bilan ham bermaslik eksperimentning printsipi hisoblanadi. Tarkib toptiruvchi (shakllantiruvchi) eksperimentda (tajribada) sinaluvchilarda biror fazilatni shakllantirish, shuningdek, ularga maqsadga muvofiq muayyan malaka, yo’l-yo’riq va usulni o’rgatish rejalashtiriladi. Eksperiment yakka, guruh va jamoa tarzida o’tkazilishi mumkin. Buning uchun tajriba materialining hajmi, ko’lami, qancha vaqtga mo’ljallanganligi, nimalar o’rgatilishi, sinaluvchilarni psixologik jihatdan tayyorlash oldidan belgilab qo’yilishi shart. Tekshirish yoki nazorat eksperimentida (tajribasida) tarkib toptiruvchi (shakllantiruvchi) bosqichda shakllantirilgan usul, vosita, yo’l-yo’riq, ko’nikma, malaka va shaxs fazilatlarining darajasini, barqarorligini aniqlash, ta’sirchanligiga ishonch hosil qilish uchun mohiyati har xil mustaqil topshiriqlar beriladi. Tekshirish (nazorat) tajribasi orqali tarkib toptiruvchi sinaluvchiga mutlaqo yordam berishi mumkin emas, aks holda tadqiqot o’tkazish printsipi buziladi. Aniqlovchi, tarkib toptiruvchi va tekshiruvchi (nazorat) tajribalarda yig’ilgan ma’lumotlar, miqdorlar matematik-statistik metodlardan foydalangan holda ishlab (hisoblab) chiqiladi, shuningdek, miqdoriy tahlil o’tkazishga tayyorgarlik ko’riladi. Statistik metodlar yordamida insonning bilish jarayonlari (sezgi, idrok, tasavvur, xotira, tafakkur, xayol) bilan uning individual-tipologik xususiyatlari o’rtasidagi o’zaro bog’liqligi va ta’siri (koppelyaktsiyasi) bilish jarayonlarining his-tuyg’u bilan boshqarilishi, aql-zakovat omillarini tahlil qilish amalga oshiriladi. So’ngra miqdorning hamda qo’llanilgan metodikasining ishonchliligi, aniqliligi darajasi aniqlanadi. Ungacha ham matematik statistikaning sodda metodlaridan foydalanib ayrim hisoblashlar, masalan, o’rtacha arifmetik qiymat, miqdorlarni tartibga solish, medianani hisoblash, kvadrat og’ishni topish va boshqalar amalga oshiriladi. Hozir injener psixologlar matematiklar bilan hamkorlikda inson psixikasining modelini yaratish ustida tadqiqot ishlarini olib bormoqdalar, shuningdek, mediklar, fiziologlar, kibernetiklar psixikani programmalashtirishni nihoyasiga yetkazmoqdalar. Ishlab chiqarishdagi «sun’iy intellektlar», robotlar, EHMlar ana shu izlanishlarning dastlabki samarasi hisoblanadi. Yaqin va uzoq chet el psixologiyasi fanida inson psixikasini tadqiqot qilish metodlarining turlicha klassifikatsiyasi (tasnifi) berilgan. Mehnat va muhandislik psixologiyasi sohasi bo’yicha xilma-xil ilmiy asosga qurilgan nazariyalar mavjud bo’lib, ularning har qaysisi to’kislik va nuqsonli tomonlariga ega. B.G. Ananev psixikani o’rganish metodlarining tashkiliy, empirik (amaliy), olingan natijalarni qayta ishlash yoki statistik hamda natijalarni sharhlash deb nomlab, ularni to’rtta katta turkumga, guruhga ajratgan. Mazkur metodlar guruhi o’z navbatida uning maqsadi va vazifasiga binoan yana bir nechta toifa hamda turlarga bo’linadi. Navbatdagi fikrda ana shu metodlarning umumiy, xususiy va o’ziga xos xususiyatlariga hamda qiyosiy tavsifiga to’xtalamiz. Tadqiqot metodlarining birinchi guruhi tashkiliy deb nomlanib, u o’z ichiga qiyoslash, longityud (uzluksiz), kompleks (ko’pyoqlama) deb ataladigan turlarni qamrab oladi. Qiyoslash metodi umumiy psixologiya (turli guruhlarni o’zaro solishtirish), ijtimoiy psixologiya (katta yoki kichik guruhlar hamda ularning har xil toifalarini o’zaro taqqoslash), meditsina psixologiyasi (sog’lom va bemor kishilarning psixik xususiyatlarini qiyoslash, sport psixologiyasi (sportsmenlar holati, ularning uquvchanligi va ishchanligini o’zaro chog’ishtirish) kabi fanlarda unumli foydalaniladi.
Masalan, go’dak bolani kuzatishda uning harakatlari, o’yinchoqlarga munosabati, his-tuyg’usi, talpinishi, mayli, xohishi aniqlanadi. O’quvchining darsdagi holatini kuzatishda esa diqqatining xususiyati, tashqi qo’zg’atuvchi bilan ta’sirlanishi, temperamenti, xatti-harakatining sur’ati, emotsional kechinmasining o’zgarishi to’g’risida ma’lumotlar to’plashga imkoniyati tug’iladi. O’spirin yoshlarning sport faoliyatini kuzatish orqali ularning irodasi, ishchanligi, his-tuyg’usining o’zgarish xususiyatlari, g’alabaga intilishi, o’zining harakatini idora qila olishi yuzasidan materiallar yeg’ish mumkin. Ishchining dastgoh yonidagi faoliyatini kuzatish natijasida uning o’z diqqatini taqsimlashi, qiyin damlarda o’zini tutishi, imo-ishoralari, tashqi qo’zg’atuvchidan ta’sirlanish darajasi haqida keng ma’lumotlar yig’iladi. Keksalarning muloqot jarayonini kuzatish ularning xarakteri, nutq faoliyati, his-tuyg’usi, ekstravertivligi yoki intravertivligi, qiziquvchanligi va ruhiyatining boshqa xususiyatlarini aniqlash demakdir. Tashqi kuzatishda ba’zan tafakkur bo’yicha ham ma’lumotlar olish: ish ustidagi kayfiyatini, fikrning muayyan ob’ektga yo’naltirilganini, tashqi qo’zg’atuvchilar ta’siriga berilmaslikni, chehradagi tashvish va istirobni, ko’zdagi g’ayri tabiiylikni, shuningdek, sinchkovlik, teranlik, termulish kabi ruhiy holatlarni kuzatib tafakko`rning kechishidagi o’zgarishlarni aniqlash mumkin. Bulardan tashqari, qo’lning titrashi, asabiylashish, nutqning buzilishi, hissiyotning beqarorlashuvi ham inson ruhiyatidagi o’zgarishlar bo’yicha ma’lumot beradi. Pilotaj tadqiqot – tadqiqotning muammoli izlovchi turi, asosiy tadqiqotgacha o‟tkaziladigan va soddalashtirilgan shakli. Psixodiagnostika – shaxsning individual-psixologik xususiyatlarini aniqlovchi va o‟lchashni ishlab chiquvchi psixologiya usuli. Psixologiya metodlari – psixik xodisalarni va ularning qonuniyatlarini ilmiy tomondan o‟rganishning asosiy yo‟l-yo‟riq va usullari. Psixokorreksiya – shaxsning psixik rivojlanishidagi kamchiliklarni tuzatish usullarini qo‟llash jarayoni. Psixologik xizmat – psixologiyani amaliyotda qo‟llash tizimi. U turli sohalarda diagnostika, konsultasiya, ekspertiza vazifalarini bajaradi. Psixologik maslahat – shaxsning turli darajadagi o‟z muammolarini yakka tartibda psixolog bilan tahlil etishiga qaratilgan psixologik xizmat turi. Polilog – guruh ichidagi munozara bo‟lib, barcha ishtirokchilar faoolashuvi kuzatiladi. Perseptiv tomon – shaxslararo munosabatlarda tushunish, his etish, idrok etishga qaratilgan jarayon. Professiografiya – mehnat subyektining faoliyat tarkiblari (uning mazmuni, vositalari, sharoitlari, tashkilot) bilan o‟zaro munosabati va bog‟liqligini o‟rganish va aniqlashga qaratilgan kompleks metod.
Professiogramma – kasbning turli obyektiv xarakteristikalarining tasnifi. Psixogramma – faoliyatning psixologik xarakteristikalarining tasnifi. Rigid shaxs – shaxsning bir faoliyat turidan boshqasiga o‟tish va moslashish imkoniyatining past darajada kuzatilishi. Rasmiy – odamlarning birgalikdagi faoliyatlarida, ijtimoiy rollar taqsimotida mavqye, martabaning inobatga olinishi Real – birgalikdagi faoliyat jarayonida bevosita muloqot amalga oshishi imkoniyati. Referent guruh – shaxsning har tomonlama ishongan, o‟ziga yaqin tutgan guruhi. Sangvinik – temperament turlaridan bo‟lib, chaqqon, harakatchan, taassurotlari tez o‟zgaradigan, boshqalarga nisbatan dilkashlik, mehribonlik xislatlari bilan xarakterlanadi. Sanoat psixologiyasi – sanoat va ishlab chiqarishda turli yuzaga keladigan muammo va xolatlarni psixologik va ijtimoiy omillarini tahlil qilib olishga qaratilgan xizmatlari turi. Simpatiya – bir kishida boshqasiga nisbatan kuzatiladigan moyillik va yoqimlilik hislarining ichki namoyon bo‟lishi. Sosiologiya – jamiyatda yuz beradigan turli-voqyea-xodisalarni va o‟zaro munosabatlarni o‟rganishga qaratilgan fan. ________________________________________
156
So‟rov – asosiy metodlardan biri bo‟lib, nutq muloqoti yordamida bevosita yoki bavosita ma‟lumot olinadi. Ta‟lim maskanlari psixodiagnostikasi – shaxsni ta‟lim tizimda qobiliyati, iqtidori, iste‟dodini aniqlab olish maqsadida olib boriladigan psixologik xizmat turi. Test – sinaluvchini tekshirish jarayonida maxus qo‟llaniladigan metodlardan biri bo‟lib, bu metod orqali aniq bir psixologik xususiyat aniqlanadi. Tushuncha – narsa va xodisalarning muhim belgi va xususiyatlarini bitta so‟z yoki so‟zlar guruhi bilan ifodalashdan iborat tafakkurning mantiqiy shakli. Tushunish – biror narsaning ma‟nosi va ahamiyatini anglash qobiliyati, asosiy erishilgan natijasi. Tahlil – tafakkur qilish usuli, bunda murakkab obyektlar qismlarga bo‟linib o‟rganiladi. Taqqoslash – narsa va xodisalar o‟rtasidagi o‟xshashlik va tafovutlarni aniqlashga asoslangan fikrlash operasiyasi. Trening – mashq qilmoq, guruxlarda muloqotning samarali tashkil etish usuli bo‟lib, shaxsning muloqotga o‟rgatish va obro‟li bo‟lishini rivojlantirish maqsadida o‟tkaziladi. Temperament – shaxsning individual-psixologik xususiyatlari majmui bo‟lib, u kishida faoliyat va xulq-atvorning dinamik va emosional tomonlari bilan xarakterlanadi. Tobe shaxs – muloqot va boshqa jarayonlarda shaxsda ko‟nikuvchanlik, boshqa kishilarga bog‟liqlik, fikriga bo‟ysunish xususiyatlarining tarkib topishi. Umumlashtirish – voqyelikdagi narsa va xodislarni umumiy va muhim belgilariga qarab fikran birlashtirishdan iborat tafakkur jarayoni. Uyushganlik – guruh a‟zolarining bir-birlarini yaxshi bilishlari, bir-birlarining dunyoqarashlari, hayotiy prinsiplari, qadriyatlarini anglashlari. Ustanovka – yo‟nalish, kishining tevarak-atrofdagi odamlarga va obyektlarga nisbatan qanday munosabatda bo‟lish, ularni idrok qilish, ularga baho berish va ularga nisbatan harakatining tayyorlik xolati. Faoliyat – insongagina xos, ong bilan boshqariladigan ehtiyojlar tufayli paydo bo‟ladigan va tashqi olam bilan kishining o‟z-o‟zini bilishga, uni qayta qurishga yo‟naltirlgan faolligi. Faollik – tirik materiyaning umumiy xususiyati, tevarak muhit bilan o‟zaro ta‟sirda bo‟lishida namoyon bo‟ladi. Flegmatik – temperament turlaridan biri bo‟lib, harakatlar sekinligi, barqarorligi, emosional xolatlarning tashqi ko‟rinishlari kuchli emasligida namoyon bo‟ladi. Xarakter – kishidagi barqaror psixik xususiyatlarining individual birligi bo‟lib, shaxsning mehnatga, narsa va xodisalarga, o‟ziga va boshqa kishilarga munosabatlarida namoyon bo‟ladi. Harakat – maqsadga muvofiq yo‟naltirilib, ongli ravishda amalga oshiriladigan harakatlar yig‟indisi. H. Ongli faoliyatning tarkibiy qismlari va motivlaridan biridir. ________________________________________ 157
Xulosa chiqarish – tafakkurning mantiqiy shakllaridan bo‟lib, bir qancha xukmlar asosida ma‟lum xulosa chiqariladi. X.ch. induktiv, deduktiv va analogik turlarga ajratiladi. Xolerik – temperament turi bo‟lib, xissiyot jo‟shqinligi, kayfiyatning tezda o‟zgarishi, hissiyotning muvozanatsizligi va umuman harakatchanligi bilan ajralib turishi xosdir. Shaxs – ijtimoiy munosabatlarga kiruvchi va ongli faoliyat bilan shug‟ullanuvchi betakror odam. Shaxs ijtimoiylashuvi - inson tomonidan ijtimoiy tajribani egallash va hayot-faoliyat jarayonida uni faol tarzda o‟zlashtirish jarayonidir. Shaxslararo munosabat – muloqot jarayonidagi o‟zaro ta‟sir etish natijasida ro‟y beradigan ijtimoiy- psixologik hodisalar. Shakllar – bevosita va bavosita tur bo‟lib, yuzma-yuz yoki vosita orqali amalga oshishi ko‟zda tutiladi. Shakllanganlik - odamlarning nima uchun jamoalarda ishlashi, odamlar ichida bo‟lishi bilan bog‟liq psixologik jarayon. Shartli – odamlarning turli belgi, faoliyat shakllariga ko‟ra biror guruhga taalluqli deb qarash. Emotsiya – odam va hayvonlarning subyektiv ifodalangan ichki va tashqi qo‟zg‟oluvchilar ta‟siriga javob reaksiyasi. Egosentrizm – men, markaz ma‟nosida individualizm va egoizmning eng tuban turi. Ekstrovert shaxs – shaxsning xar qanday sharoit va xolatlarida o‟z ichida kechayotgan fikrlarini bayon etish ehtiyojining yuqoriligi. Empatiya – boshqa odamlarning psixik holatini tushunish qobiliyati. O‟qish – shaxsning bilim va faoliyat usullarini egallashga hamda uni mustahkam esda saqlab qolish jarayoni. O‟yin – faoliyat turlaridan biri bo‟lib, bolalarning kattalar faoliyatini, ish harakatlarini aks ettirishda ifodalanadigan va atrofni bilishga qaratilgan faoliyatdir. Qobiliyat – shaxsning ma‟lum faoliyatidagi muvaffaqiyatlarini va osonlik bilan biror faoliyatni egallay olishini ta‟minlaydigan individual psixologik xususiyati. Qiziqish – shaxsning o‟zi uchun qimmatli va yoqimli narsa yoki xodisalarga munosabati. Autogen mashqlar Sportchilarni o’z-o’ziga baho berish va ruhiy sog’lomlashish maqsadida o’tkaziladi
Psixik aks ettirish jarayoni, bilimlarni egallash va o’zlashtirishni ta’minlaydi, bilishga qiziqish – aqliy intellektual hislar mahsuli, bu odamning tevarak ________________________________________ D Diqqat Ongning muayyan obyektlar to’plami, jarayonlarga (tashqi yoki psixikaga bog’liq) tanlangan holda yo’naltirilishidir ________________________________________ E Emosiya Odamning subyektiv ifodalangan ichki va tashqi qo’zg’oluvchilar ta’siriga javob reaksiyasi ________________________________________ G Guruh Odamlarning birgalikdagi faoliyat mazmuni yoki muloqotda bo’lish xarakteri kabi qator belgilarga asoslangan ijtimoiy jamoa ________________________________________ I Idrok Xilma-xil predmet va hodisalar orasida kerak bo’lgan obyektni xossa va xususiyatlari bilan aks etishni ta’minlaydigan psixik jarayon ________________________________________ Illyuziya Tana azolarimizga bevosita ta’sir etib turgan narsa va hodisalarni noto’g’ri (noadekvat) idrok qilishdan iborat bilish jarayonining hodisasi ________________________________________ Individuallik Individning boshqalardan farqlanadigan ijtimoiy xususiyatlari va psixikasining o’ziga xosligi, qaytarilmasligi ________________________________________ K Kuzatish metodi Kishining xar kungi psixik faoliyatini odatdagi xayot va sharoitlarida tahlil kilishdan iborat metod ________________________________________ M Metod Bilishning nazariy va amaliy o’zlashtirish usullari yig’indisi ________________________________________ Motiv Ma’lum ehtiyojlarni qondirish bilan bog’liq faoliyatga undovchi sabab ________________________________________ Muloqot Ikki yoki undan ortiq odamlarning o’zaro bir-biriga ta’sir etishi ________________________________________ O Ontogenez Organizmning individual rivojlanishi. Tirik mavjudotning paydo bo’lgan davridan to oxirigacha bo’lgan davrdagi o’zgarishlar majmui ________________________________________ Ontogenez psixologiyasi Inson psixikasining yosh jihatdan ontogenezi, psixik jarayonlar hamda inson shaxsi xislatlarining ontogenezini o’rganuvchi fan ________________________________________ P Psixik jarayonlar U yoki bu psixik maxsult va natijalarni (psixik obrazlar, xolatlar, tushunchalar, xissiyot va x.k.) xosil qiluvchi, shakllantiruvchi va rivojlantiruvchi jarayon. ________________________________________ Psixika Yuksak darajada tashkil topgan materiya, miyaning funksiyasi. Uning mohiyati tuyg’ular, idrok, tasavvur, fikrlar, iroda va boshqalar ko’rinishida aks ettirishdan iborat ________________________________________ Psixodiag- nostika Psixologik fan sohasi bo’lib, shaxsning individual – psixik hususiyatlarini o’lchash va aniqlash usullarini ishlab chiqadi ________________________________________ Psixogigiyena Odam ruhiy salomatligini saqlash va mustaxkamlash haqidagi fan ________________________________________ Psixokorreksiya Shaxsning psixik rivojlanishidagi kamchiliklarni tuzatish usullarini qo’llash jarayoni ________________________________________ Psixologik xizmatning asosiy yo’nalishlari Psixologik tashxis, psixologik profilaktika, psixologik korreksiya, psixologik maslahat ________________________________________ Psixologiya Odamning obyektiv borliqni sezgi, idrok, tafakkur, tuyg’u-hissiyot va boshqa psixik xolatlar orqali aks ettirish jarayonini o’rganadigan fan ________________________________________ Psixologiya metodlari Psixik xodisalarni va ularning qonuniyatlarini ilmiy tomondan o’rganishning asosiy yo’l-yo’riq va usullari ________________________________________ Q Qobiliyat Shaxsning ma’lum faoliyatidagi muvaffaqiyatlarini va osonlik bilan biror faoliyatni egallay olishini ta’minlaydigan individual psixologik xususiyati ________________________________________ S Sporchini texnik jihatdan tayyorlash Pedagogik jarayon bo’lib, ayni sportga xos harakatlarni bajarish usullarini egallash va ularni takomillashtirishdan iborat tushuncha ________________________________________ Sport psixologiyasi Sportchilar shaxsi va faoliyatining psixologik tomonlarini o’rganadi ________________________________________ T Tafakkur Inson ongining bilish obyektlari hisoblanmish narsa va hodisalar o’rtasida murakkab, har tomonlama aloqalarning bo’lishini ta’minlovchi umumlashgan va mavxumlashgan aks ettirish shakli. ________________________________________ Temperament Shaxsning individual-psixologik xususiyatlari majmui bo’lib, u kishida faoliyat va xulq-atvorning dinamik va emosional tomonlari bilan xarakterlanadi ________________________________________ Test Inglizcha so’z bo’lib, sinash, tekshirish degan ma’noni anglatadi ________________________________________ Trening Mashq qilmoq, guruhlarda muloqotning samarali tashkil etish usuli bo’lib, shaxsning muloqotga o’rgatish va shaxsni rivojlantirish maqsadida o’tkaziladi ________________________________________ X Xarakter kishidagi barqaror psixik xususiyatlarining individual birligi bo’lib, shaxsning mehnatga, narsa va xodisalarga, o’ziga va boshqa kishilarga munosabatlarida namoyon bo’ladi ________________________________________ Xotira Bu tajribamizga aloqador har qanday ma’lumotni eslab qolish, esda saqlash, esga tushirish va unutish bilan bog’liq murakkab jarayon ________________________________________ Y Yosh Individning ma’lum aniq vaqtda belgilangan psixik ontogenezining bosqichi ________________________________________ Yosh davr inizolari O’ziga xos, uncha uzoqqa cho’zilmaydigan ontogenez davrlari bo’lib, bu vaqtda keskin psixik o’zgarishlar yuz beradi. ________________________________________ Yosh davrlari psixologiyasi Ontogenezdagi turli yosh davrlari psixik tarakkiyotining umumiy konuniyatlarini, psixik rivojlanishini hamda psixologik xususiyatlarini o’rganadi Psixologiya so’zining lug’aviy ma’nosi-bu? Psixologiya (yunon) grek tilidan tarjima qilinganda – ta’limot, jon bilim to’g’risida («psyche» – jon, ruh va «logos» – ta’limot, ilm) degan ma’noni anglatadi Psixologiya fanining “asoschisi” qaysi qatorda ko’rsatilgan? Arastu Bolalar intellektining paydo bo’lishi” asarining muallifi kim? 122.«Fozil odamlar shaxri» asarining muallifi kim? A) Ibn Sino *B) Forobiy S) Aristotel D) Navoiy
A) migrasiya, kadrlar oqimi B) tug’ilish, o’lim *S) ichkilikbozlik, giyohvandlik D) konflikt
A) Fan sotsiologiyasida B) etnosotsiologiyada S) jinoyat sotsiologiyasida *D) madaniyat sotsiologiyasida 125. .«Ijtimoiy mehnat taqsimoti» qaysi mutafakkir asari hisoblanadi? A) K.Popper *B) E.Dyurgeym S) P.Sorokin D) V.Paretto 126 G.Spenser jamiyatni ikki qismga bo’lib o’rganadi. Bular qaysi javobda to’g’ri ko’rsatilgan? A) Individ va jamoa B) An’anaviy va postindutrial S) Jamoa va jamiyat *D) Harbiy va sanoat 127.Pozitivizm asoschisini ko’rsating? A) Sen-Simon B) Spenser *S)O.Kont D)F.Tenis 128. Mamlakatimiz Prezidenti tomonidan 2010 yilga qanday nom berilgan edi? A)“Sog’lom avlod yili” ; B)“Qishloq taraqqiyoti va farovonligi yili”; *S)“Barkamol avlod yili”; D)“Kelajak avlod yili”.
A) 1991 yil 18-noyabr; *B)1992 yil 2-mart; S)1993 yil 8-dekabr; D)1990 yil 10-sentyabr. 132.Sosiologizm tamoyili asoschisi… A) Spenser B) Veber
S) Kont *D) E.Dyurkgeym 133. Jamoa va Jamiyat» asarining muallifi tugri kursatilgan katorni aniklang? A) Spenser B) Veber *S) F.Tyonnis D) E.Dyurkgeym
*A) O.Kont B) Aristotel S) Forobiy D) Veber
A) Kont
*S)M. Veber D) Spenser 136.Sosiologizm tamoyili asoschisi… A) Spenser B) Veber S) Kont
137.Fundamental sotsiologiyaning maqsadi A) Sosial voqyelik ahamiyatini ko’rsatish *B) Sosial voqyelikni to’la qiyofasini yaratish S) Nazariy asoslarni ishlab chiqish D) Emperik bilimlarni ishlab chiqish
A) T.Parsons B) F.Znaniskiy *S) M.Veber D) J.Mid
A) F.Tyonnis B) K.Marks *S) P.Sorokin D) V.Poretto
A) E.Dyurkgeym B) O.Kont *S) G.Spenser D)M.Vebr
*A) XX asrning 60 yillarida B) XX asrning 20-30 yillari S) XX asrning30-40 yillari D) XX asrning oxirlarida
A) «Jamoa va jamiyat» *B) «ijtimoiy harakat strukturasi» S) «Pozitiv falsafa kursi» D) «Pozitiv siyosat tizimi»
A) Ahamiyatli ramz *B) Sosial harakat S) O’zaro harakat D) Rolli masofani saqlash
*A) Fundamental sotsiologiya, nazariy sotsiologiya, emperik sotsiologiya, maxsus va tarmoq yo’nalishlar B) nazariy sotsiologiya S) emperik sotsiologiya D) maxsus va tarmoq yo’nalishlar
A) tarixiy athlil B) siyosiy arifmetika *S) sosial fizika D) sosial dinamika
*A) shaxs yoki ayrim ijtimoiy guruhlarning sosial voqyelikka moslashishga yo’naltirilgan harakat B) kishilarning ma’lum xohishlari bilan xarakterlanadigan harakat S) ongli maqsad va motivga ega bo’lgan harakat D) boshqa kishilar xarakteriga yo’naltirilgan harakat
A) 8
*S) 3
A) gipotezani ilgari surishdan B) Tanlash tizimini asoslashdan S) Muammo qo’yish, obyekt va predmetni aniqlab olishdan *D) Maqsad va vazifalarni aniqlashdan 151.Kontent analiz bu … A) Statistik tahlil B) Suhbat *S) Hujjatlar mazmuni va miqdor jihatdan tahlil qilish usuli D) Kuzatish 152.Quyidagilardan qaysi biri eng ommaviy emperik metod bo’lib hisoblanadi? A) kuzatish B) suhbat S) eksperiment *D) so’rov 153.Gipoteza deganda nima tushuniladi? *A) muammo qo’yish B) ilmiy tahmin S) muammoni asoslash D) muammo tahlili 154.Quyidagilardan qaysi biri so’rov metodiga kiradi? A) Eksperiment B) Kuzatish *S) Intervyu D) Ekspert baholash
A) tadqiqot savollarini tuzuvchi *B) tadqiqot savollariga javob beruvchi S) tadqiqot natijalarini EHMda qayta ishlovchi D) tadqiqot natijalarini EHMda qayta ishlovchi
*A) tadqiqot o’tkazuvchi B) tadqiqot dasturini tuzuvchi S) tadqiqot savollarini tuzuvchi D) tadqiqot savollariga javob beruvchi
A) sosiometriya *B) xujjatlarni tahlil qilish S) test
158.Deviant harakat deganda nima nazarda tutiladi? A) dindorlik B) dohiylik *S) jinoyatchilik D) inteligentlik
*A. javob variantlaridan birini tanlash imkoniyati B. javobning bir necha variantlarini tanlash imkoniyati S. javob variantlaridan birini tanlashi va o‘z fikri bildiriladi D. javob variantlari ko‘rsatilmaydi 160. O‘zbekistonda jamoatchilik fikrini o‘rganish markazi qanday ataladi? *A. jamoatchilik fikrini o‘rganish “Ijtimoiy fikr” markazi B. “ijtimoiy-iqtisodiy fikr” markazi S. “aholi bandligi muammolari” markazi D. “ijtimoiy-siyosiy fikr ” markazi 161. «Dunyo dinlarining xo’jalik etikasi» kitobining muallifi kim? A) A.Toynbi B) O.Shpengler *S) M.Veber D) G.Markuze
A) Nyu York *B) Chikago S) Texas
163.O’z mazmun va shakliga ko’ra tartiblangan savollar va muloqotlar bayon qilingan so’rov varaqasi. A) tadqiqot B) intervyu S) so’rov varaqasi *D) anketa 164. XIX asrning 30- yillarda chop etgan «Pozitiv falsafa kursi» kitobi qaysi yangi ijtimoiy fanning paydo bo’lishini darak berdi. A) Pozitiv sotsiologiya B) Politologiya S) Statistika *D) Sotsiologiya 165.Sanab o’tgan bosqichlardan milliy bosqichni belgilang? *A) millat, elat, etnik guruh B) millat mintaqa, mamlakat S) avlod, millat, mahalla D)millat,madaniyat,mamlakat
*A. ijtimoiy institutlar B. boshqaruv institutlar S. birlashtiruv chi institutlar D. siyosiy institutlar 169.Vertikal mobillik nima? *A. ijtimoiy stratifikatsiyaning iyerarxiya tizimida quyiga yoki yuqoriga qarab siljishi B. individ yoki guruhning bir mintaqadan ikkinchisiga o‘tishi S. mazkur jamiyatning ko‘pchilik a’zolari tomonidan bajariladigan ijtimoiy faoliyatning asosiy turlari D. individning mazkur guruh yoki jamiyat doirasida ijtimoiy identligi 171.Fundamental sotsiologiyaning maqsadi A) Sosial voqyelik ahamiyatini ko’rsatish *B) Sosial voqyelikni to’la qiyofasini yaratish S) Nazariy asoslarni ishlab chiqish D) Emperik bilimlarni ishlab chiqish
A) T.Parsons B) F.Znaniskiy *S) M.Veber D) J.Mid
A) E.Dyurkgeym B) O.Kont *S) G.Spenser D)M.Vebr
*A) XX asrning 60 yillarida B) XX asrning 20-30 yillari S) XX asrning30-40 yillari D) XX asrning oxirlarida
*A. murosaviy B. iroda erkinligi S. tanlash imkoniyati D. kelishuv
A) «tizimli yondashuv» *B) «tizimli yondashuv nazariyasi» S) «Pozitiv falsafa kursi» D) «Pozitiv siyosat tizimi»
A) Ahamiyatli ramz *B) Sosial harakat S) O’zaro harakat D) Rolli masofani saqlash
*A) Fundamental sotsiologiya, nazariy sotsiologiya, emperik sotsiologiya, maxsus va tarmoq yo’nalishlar B) nazariy sotsiologiya S) emperik sotsiologiya D) maxsus va tarmoq yo’nalishlar
*A. umumiy qiziqishlari bir bo‘lgan, ushbu guruhga mansub har bir a’zoning boshqalariga nisbatan mo‘ljali asosida o‘zaro harakat qiladi B. har qanday jamoa bo‘lib, unda individ o‘z xulqi yoki kelajagini ko‘ra oladi S. guruh muayyan sotsial standartga ega bo‘lib, unda individ o‘zi va boshqalarni baholaydi D. inson faoliyatini boshqaruvchi va sotsial tizim yasovchi rollar va statuslar tizimini meyorlar, qurilmalarning qat’iy majmui
*A) shaxs yoki ayrim ijtimoiy guruhlarning sosial voqyelikka moslashishga yo’naltirilgan harakat B) kishilarning ma’lum xohishlari bilan xarakterlanadigan harakat S) ongli maqsad va motivga ega bo’lgan harakat D) boshqa kishilar xarakteriga yo’naltirilgan harakat
*A. davlat B. mamlakat S. jamiyat D. respublika
*A. gorizontal mobillik B. vertikal mobillik S. tengsizlik D. kasb-kor
*A. hujjatlarni qalbakilashtirish B. tashabbuskorlik S. sho‘xlik D. hujjatlarni rasmiylashirish
*A. boshqa odamlarga B. tabiatga S. salomatlikka D. Texnikaga
*A. jamiyatning shaxs yoki mansab maqomiga berilgan bahosi B. insonning jamiyatdagi mavqei S. shaxs fazilatlarining tan olinish darajasi D. meyoriy qonunlarga amal qilish
*A. quldorlik B. sinfiy S. tabaqaviy D. kastaviy
A) tadqiqot savollarini tuzuvchi *B) tadqiqot savollariga javob beruvchi S) tadqiqot natijalarini EHMda qayta ishlovchi D) tadqiqot natijalarini EHMda qayta ishlovchi
*A. umumsotsiologik nazariya, maxsus (xususiy), empirik sotsiologiya B. amaliy sotsiologiya, ijtimoiy statistika S. eksperiment, ijtimoiy dinamika D. maxsus sotsiologiya, san’at sotsiologiyasi
A) sosiometriya *B) xujjatlarni tahlil qilish S) test
192.Deviant harakat deganda nima nazarda tutiladi? A) dindorlik B) dohiylik *S) jinoyatchilik D) inteligentlik
A) jamiyatdagi millatlararo munosabatlar *B) jamiyatda sosial tengsizlikni ifodalash S) sosiomadaniy xususiyatlar D) sosial iqtisodiy rivojlanish jarayonlari
A) nazorat funksiyalarini ijro uchun mas’ul shaxslarga berib qo’yilishi, xizmat bo’yicha bo’ysunish tizimi B) imtiyozga ega bo’lgan shaxslar tomonidan xokimiyatni amalga oshirilishi S) ijro hokimiyatini qonun chiqaruvchi hokimiyat bilan nomutanosib faoliyat yuritish *D) Hamma javoblar to’g’ri
*A. sinf
B. tabaqa S. kasta
D. quldorlik 196.AQShda dastlabki sosiologik maktab qayerda rivojlana boshlagan? A) Nyu York *B) Chikago S) Texas
197.O’z mazmun va shakliga ko’ra tartiblangan savollar va muloqotlar bayon qilingan so’rov varaqasi. A) tadqiqot B) intervyu S) so’rov varaqasi *D) anketa
A) Pozitiv sotsiologiya B) Politologiya S) Statistika *D) Sotsiologiya
A) sotsiologiya *B) statistika S) siyosatshunoslik D) demografiya
*A) millat, elat, etnik guruh B) millat mintaqa, mamlakat S) avlod, millat, mahalla D)millat,madaniyat,mamlakat
*A. insonlar o‘zaro munosabatlarda va amaliy muloqotdan begonalashuvi B. jamiyatda iqtisodiy va siyosiy munosabatlardan begonalashuvi S. jamiyatda madaniy-ma’naviy sohada begonalashuvi D. insonning o‘z-o‘zidan begonalashuvi
*A) sosial munosabatlar tizimida individning faoliyati B) shaxsni sosial guruhdan begonalashuvi yoki unga yaqinligi S) a’zolar o’rtasida informasiya almashinish uchun vujudga kelgan sosial birlik *D) guruh a’zolarining birligini xarakterlaydigan sosial holat
A) shaxsning milliy xususiyatlari *B) ta’lim (ma’lumotlilik) malaka S) sosial kelib chiqishlik D) barchasi to’g’ri
A) sosializasiya jarayonining qonuniyatlari, yoshlarni undovchi motivasion kuchlari B) shakllangan ijtimoiy munosabatlarni meros qilib olish qobiliyati S) ijtimoiy munosabatlarni qayta tashkil qilish qobiliyati *D) Barchasi to’g’ri
A) A.Toynbi B) O.Shpengler *S) M.Veber D) G.Markuze
*A. ana’ana, odat, norma, avloddan avlodga o‘tuvchi hokimiyat merosi B. «ikkilamchi sivilizatsiyali» jamiyat S. konservativ D. ratsional, ya’ni aql, intellektga tayanuvchi
*A) boshqa kishilar uchun yashaydigan shaxs B) o’z ma’nfaatlarini o’ylaydigan shaxs S) «agar men boshqa odamlarga yordam bersam, ular ham menga yordam beradilar» deb hisoblaydigan shaxs D) faqat foydani ko’zlaydigan shaxs
A) E.Dyurkgeym, Spenser, A.deTabino *B) L.Uord, U.Saminer, Smol, Tomas, Parsons, R.Merton S) Tyonnis, Veber, Paretto D) Kont, Parons, Frolov
*A) makro jarayondagi kishilarning katta jamoalari B) nisbati katta bo’lmagan sosial guruhlar hatti-harakati S) sosial guruhlarda kishilarning o’zaro munosabatlari, ularning subyekiv xoxishlari, maqsadlari va yo’nalishlari D) barcha javoblar noto’g’ri
A) Fatalastik B) Egoistik, Altruistik S) Anomik *D) Barchasi to’g’ri
A) Axloqqa B) Mustaqilikka S) Kuchga *D) Qonunga
A) 2003
S) 2002
A) musulmon, totemizm, buddizm B) musulmon, xristian, konfusiylik *S) musulmon, xristian, buddizm D) musulmon, xristian, xinduizm
A) millat, elat, etnik, guruh *B) mintaqa, mamlakat, mahalla S) mintaqa, mamlakat, millat D) millat, milliy oila, mahalla
*A.Anketa B.Intervyu S. Tadqiqot D. So’rov varaqasi
A) an’anaviy shaxar B) global shahar S) urbanizasiya *D) suburbanizasiya
A) Pozitiv sotsiologiya B) Politologiya S) Statistika *D) Sotsiologiya
A) sotsiologiya *B) statistika S) siyosatshunoslik D) Matematika
A) avtoriatr jamiyat *B) postindustrial jamiyat S) industrial jamiyat D) totalitar jamiyat D) demografiya 220.Sanab o’tgan bosqichlardan milliy bosqichni belgilang? *A) millat, elat, etnik guruh B) millat mintaqa, mamlakat S) avlod, millat, mahalla D) millat, madaniyat, mamlakat
A) sivilizasiya B) axloq *S) madaniyat D) mafkura
A) qarorlar B) ko’rsatmalar *S) konstitusiya D) qonunlar
A) anketa so’rovi *B) monitoring S) intervyu D) tadqiqot
A) tadqiqot *B) intervyu S) anketa D) anketa so’rovi
A) Eksperiment B) Kuzatish *S) anketa D) Ekspert baholash
A. iqtisodiy, siyosiy, madaniy, ijtimoiy, psixologik B. psixologik, ma’naviy S. iqtisodiy, ma’rifiy, jamoaviy D. siyosiy, iqtisodiy
*A. Individ tomonidan mavjud ijtimoiy meyorlar, qadriyatlar va bilimlar tizimini o‘zlashtirish jarayoni B. individ tomonidan mavjud ijtimoiy buzilishlar va meyordan chiqish haqidagi bilimlarni o‘zlashtirishi S. individning jamiyatga moslashmay qolishi D. individ ustida tadqiqot o‘tkazish.
*A) 1997
V) 1999
A) «Xalq so’zi» B) «O’zbekiston ovozi» *V) «Ijtimoiy fikr, Inson huquqlari» G) «Tafakkur»
A) M. Lozarsfeld B) Gegel V) A. Inkelas *G) G. Tard
*A) Og’zaki informasiya (axborot) uzatish B) Yozma informasiya uzatish V) Tevarak voqyeilikni anglash G) Haqqoniy informasiyani uzatish
*A) So’rov B) Kuzatish V) Hujjatlarni tahg’lil qilish G) Eksperement
A) *fransuzcha so‘zdan olingan bo‘lib, o‘z mazmun va shakliga ko‘ra tartiblangan savollar va mulohazalar bayon qilingan so‘rov varaqasi B) nemischa so‘zdan olingan bo‘lib, dolzarb mavzudagi savollar ro‘yxati V) grekcha so‘zdan olingan bo‘lib, turli yoshdagi kishilar uchun puxta ta’riflangan savollar G) lotincha so‘zdan olingan bo‘lib, hujjat sifatida turli formulalar, chizgilar, grafiklar, ramziy belgilar bo‘lishi mumkin 234. Sotsiologik anketaning noalternativ yopiq savolining asosiy jihatini ko‘rsating. *A) javob variantlaridan birini tanlash imkoniyati B) javobning bir necha variantlarini tanlash imkoniyati V) javob variantlaridan birini tanlashi va o‘z fikri bildiriladi G) javob variantlari ko‘rsatilmaydi 235. O‘zbekistonda jamoatchilik fikrini o‘rganish markazi qanday ataladi? *A) jamoatchilik fikrini o‘rganish “Ijtimoiy fikr” markazi B) “ijtimoiy-iqtisodiy fikr” markazi V) “aholi bandligi muammolari” markazi G) “ijtimoiy-siyosiy fikr ” markazi 236. AQShda 1927-1932 yillarda o‘tkazilgan “Xotorn tajribalari”ning asosiy maqsadi nima edi? *A) mehnat unumdorligini oshirish B) mulkchilik munosabatlarini kuchaytirish V) ijtimoiy xulqni G) iqtisodiy hamkorlikni 237. Qaysi stratifikatsion tizim ochiq hisoblanadi? *A) sinf
V) kasta
Toshkent farmatsevtika instituti YOSH DAVRLAR PSIXOLOGIYASI FANINING PREDMETI VA VAZIFALARI Yüklə 1,99 Mb. səhifə 4/17 tarix 23.09.2018 ölçüsü 1,99 Mb.
o 2- Mavzu: Yosh davrlar psixologiyasining ilmiy tadqiqot metodlari R e j a o Muammoli savol: Yosh davrlar psixologiyasida psixologik qonuniyatlarni tekshirish qanday bosqichlarda olib boriladi o Muammoli savol: Yosh davrlar psixologiyasining maxsus metodlari qaysilar YOSH DAVRLAR PSIXOLOGIYASI FANINING PREDMETI VA VAZIFALARI
Yosh davrlari psixologiyasi turli yoshdagi insonlarning psixik rivojlanishi, psixik xususiyatlari va ularning o‘ziga xos omillari, mezonlari hamda mexanizmlari xaqidagi fandir. SHuningdek u muayyan yoshdagi insonlarning Yosh o‘zgarishi bilan bog‘liq bo‘lgan o‘ziga xos xususiyatlarini ham o‘rganadi. SHuning uchun ijtimoiy xayotda, ta’lim-tarbiya jarayonida, guruxlar hamda jamoalarda, ishlab chiqarish va oilaviy munosabatlarda Yosh davrlari psixologiyasi alohida o‘rin tutadi. Inson shaxsining tarkib topishi va bilish jarayonlarining rivojlanishi muammosini inson psixikasining rivojlanishi qonuniyatlarini xisobga olmay turib oqilona hal etib bo‘lmaydi. SHuning uchun xozirgi kunda «inson omili» masalasi dolzarb mavzuga aylandi. Yosh davrlari psixologiyasi inson psixikasining rivojlanish qonuniyatlari va xususiyatlari hamda shu rivojlanishning bosqichlarininazariy va amaliy jihatdan tadqiq etadi. Yosh davrlari psixologiyasining asosiy vazifasi shaxsning kamol topishi qonuniyatlari va turli Yosh davridagi odamlarda vujudga keladigan psixik faoliyat, xolat va shart sharoitlarning o‘zaro ta’siri xususiyatlarini aniqlashdan iboratdir. Yosh davrlari psixologiyasi ana shu vazifalarni xal qilish bilan amaliy maqsadlarni ruyobga chiqaradi. Ta’lim-tarbiya ishlarini takomillashtirishga yordam beradi. Moddiy ne’matlar ishlab chiqarishning samaradorligini oshirishga, millatlararo munosabatlarni yaxshilashga, shaxslararo muloqotni to‘g‘ri yo‘naltirishga, jamoada ijobiy psixologik iqlim yaratishga, uzoq umr ko‘rish sirlarini ochishga, oilaviy munosabatlarni mustahkamlashga ajralishlarning oldini olishga xizmat qiladi. Markaziy Osiyo mutafakkirlaridan Abu Nasr Farobiy, Ibn Sino, YUsuf Xos Xojib, A.Navoiy va boshqa bir qator allomalar Yosh davrlari psixologiyasi mavzusiga doir o‘z qarashlarini bildirganlar. Abu Nasr Farobiyning inson psixikasi haqidagi ahloqiy-falsafiy fikrlari “Hikmat ma’nolari”, “Falsafiy savollar va ularga javoblar”, “Jism va aksidensiyalarning shakllariga qarab bo‘linishi” kabi asarlarida o‘z aksini topgan. Abu Rayxon Beruniy kishilarning jismoniy tuzilishi, umrlarining uzun-qisqaligi kabilarning umumiy hayot xususiyatlaridagi ahamiyati haqida o‘zining “O‘tmish yodgorliklari” deb nomlangan asarida bayon qilgan. Allomaning fikricha, inson uzoq umr ko‘rishining sabablari biologik va irsiy omillar bilan bog‘liq bo‘ladi. Ibn Sino inson umri va Yosh o‘sishi bilan bog‘liq xolda kechadigan psixik taraqqiyot masalalari xususida hamda inson shaxsini shakllantirish muammolarini “Odob haqida” risolasi orqali bayon qilgan. SHuningdek Ibn Sino “Tib qonunlari” nomli asarida inson organizmining tuzilishi, undagi nerv tolalari va nerv yo‘llari, fiziologik jarayonlar bilan bog‘liq psixik jarayonlar xususida bir qancha ma’lumotlar keltirgan. Ilmiy psixologik adabiyotlarda qayd etilishiga ko‘ra Yosh davrlari psixologiyasi fani 19-asrning boshlarida vujudga kelgan, lekin dastlabki ildizi qadimgi YUnon madaniyatiga borib taqaladi. Uning predmeti va qonuniyatlari to‘g‘risida jaxon psixologiyasi olamida turli qarashlar va nazariyalar mavjud. Ularning juda keng tarqalganlari biogenetik (V.SHtern), sotsiogenetik (K.Levin) bixevioristik (E.Torndayk) psixoanalitik (Z.Freyd) nazariyalaridir. SHuningdek, mazkur fan metodlarga asoslanib tadqiqotlar olib borgan olimlar ham juda ko‘p. Ilmiy psixologik adabiyotlarda keltirilgan emperik ma’lumotlar asosida Yosh davrlari psixologiyasining mustaqil fan sifatida ajralib chiqishiga qator omillar va xolatlar sabab bo‘lgan degan xulosaga kelish mumkin. Quyida ana shu omillar haqida bayon qilamiz: 1.Barcha fanlar negiziga kirib borgan evolyusiya g‘oyasining (CH.Darvin) inson psixikasining rivojlanish jarayonida o‘rganish zarurligi; 2.Umuminsoniy, umumpsixik qonuniyatlar turli yoshdagi odamlar xatti xarakatini, psixik xususiyatlarini va bolalarning o‘sishiga biror bir faoliyatning ta’sirini aniqlash uchun etarli emasligini e’tirof etish; 3.Yosh davrlari psixologiyasi insonning (tug‘ilganidan umrining oxirigacha) kamoloti uchun metodologik va nazariy ahamiyatga ega ekanligi tan olinganligi; 4.Turli yoshdagi odamlar (maktabgacha yoshdagi bolalar, maktab o‘quvchilari, o‘rta va oliy o‘quv yurtlarining talabalari, ishchilar, xodimlar qariyalar xar xil psixologik xususiyatlarga ega ekanligi sababli tarbiya, ishlab chikarish, ijtimoiy ta’minot muassasalari, etimxonalar, bolalar uylari, koloniyalar, maxsus maktablar, internatlar, psixonevrologik dispanserlar, qariyalar uylari, shifoxonalar, va boshqalar)ning extiyojlari ortib borayotganligi; 5.Tibbiyot fani va uning tarmoqlari rivojlanishi psixiatriya, psixonevrologiya, psixogigiena, neyroxirurgiya, bolalar va kattalar potologiyasi, genetika, oliy nerv faoliyati va xokozolar bo‘yicha kopleks tadqiqotlarning vujudga kelishi hamda psixologiya biologiya, meditsina, sotsiologiya fanlari bilan hamkorlikda ilmiy tadqiqot ishlari olib borilishi; 6.YUridik psixologiya va uning soxalari ijtimoiy xayotimizda sezilarli o‘rin egallayotganligi hamda yoshlar o‘rtasida qonunbuzarlikning ortib borayotganligi (sud ishi psixologiyasi, kriminal psixologiya, voyaga etmagan qonunbuzarlar muammosi va jinoyatning oldini olish masalasi); 7.Amaliy psixologiyaning ijtimoiy siyosiy tus olayotganligi va turmushning xar bir jabhasiga kirib borishi, shuningdek o‘z o‘rnini topayotganligi (psixologik konsultatsiyalar, maslahatlar auto va sotsial treninglar, ishbilarmonlik o‘yinlari, professiogramma, psixodiagnostika va xokozolarga talabning ortishi); 8.Psixologiya fani soxalarining inson ontogenezidagi o‘zgarishlariga doir, bilimlarga extiyoji va talabi ortayotganligi (harbiy, sport, savdo, mehnat, kosmik, injenerlik, ijod, aviatsiya) psixologiyaga aniq ma’lumotlarning zarurligi; 9.Ekologiya muammolari, zoopsixologiya va etologiya vazifalari, millatlararo munosabatlarni barqarorlashtirish, insonparvarlik g‘oyalarini turmush tarziga olib kirish masalalarining dolzarbligi; 10. Moddiy ishlab chiqarishni ko‘paytirish, sanoatda va qishlok xo‘jaligida kishilarning xaqiqiy xo‘jayinlik tuyg‘usini uyg‘otish, aqliy va jismoniy imkoniyatlarni qidirish, ishlab chikarish samaradorligini oshirish, “inson-inson”, “inson-texnika”, “er-inson”, munosabatlarini izchil o‘rganish zarurligi; 11. Oilaviy munosabatlarni yaxshilash, ajralishlarning oldini olish. Inoq oila yaratish, yoshlarni oilaviy turmushga tayyorlash, o‘z joniga qasd qilish xollarini bartaraf etish, oilada teng xuquqlilikni qaror toptirish va bolalar tarbiyasini yaxshilish vazifalari; 12.Inson uzoq umr ko‘rishining sirlarini – gerontopsixologik qonuniyatlarni ochish va targ‘ib qilish, davlat muassasalarida psixologik bilimlarlardan o‘z o‘rnida foydalanish, uzoq umr ko‘rishga zamin tayyorlash, qariyalar uylarida ularning ruhiyatiga mos munosabatda, odilona muloqotda bo‘lish kerakligi Yosh davrlari psixologiyasi fanini rivojlantirishni taqozo etmokda. Yosh davrlari psixologiyasi fanini o‘rganish nazariy va amaliy jihatdan muhim ahamiyatga ega. Yosh davrlar psixologiyasi fani boshqa fanlar bilan bog‘liq xolda rivojlandi, bunda eksperimental biologiya va genetika, meditsina, sotsiologiya kabi fanlarning xizmati katta bo‘ldi. Yosh davrlari va differensial psixologiya fani dialektika prinsiplariga, oliy nerv faoliyati qonunlariga, differensial psixofiziologiya qonuniyatlariga, psixologlar to‘plagan materiallarga tayanib, inson psixikasining kechishi, rivojlanishi, o‘zgarishi yuzasidan baxs yuritadi. Ijtimoiy turmushning barcha jabhalaridagi amaliy masalalarni hal qilishda faol ishtirok etadi. Mazkur fan soxasi o‘zining predmeti hamda vazifasini umumiy psixologiyaning asosiy tamoyillari va qoidalariga tayangan xolda belgilaydi. Yosh davrlar psixologiyasi quyidagi tamoyillarga rioya qiladi: 1. Psixika yuksak darajada tashkil topgan materiyaning xususiyati va yoki miyaning mahsulidir. Odatda psixika tashqi dunyoning sezgi organlari orqali insonning miyasiga bevosita ta’sir etishi asosida vujudga kelib, sezgi, idrok, tassavur, xotira tafakkur, nutk xayol kabi bilish jarayonlarida , shuningdek shaxsning xususiyatlari va xolatlarida diqqati xis-tuyg‘usi va xarakter xislatlarida, qizikishi va ehtiyojlarida o‘z ifodasini topadi. 2. Psixikaning negizida miyaning reflektor faoliyati yotadi. Tashqi dunyodan kirib keladigan qo‘zg‘atuvchilarga ichki yoki tashqi biologik organlar javob reaksiyasini bildiradi. Bosh miya katta yarim sharlarida vujudga keladigan muvaqqat nerv bog‘lanishlari psixik xodisalarning fiziologik asoslari xisoblanadi va ular tashqi ta’sirning natijasida xosil bo‘ladi. Bosh miya po‘stlog‘ida vujudga keladigan muvaqqat nerv bog‘lanishlari I.P.Pavlovning nerv jarayonlarining irradiatsiyasi, konsentratsiyasi hamda o‘zaro induksiyasi qonunlari zamirida ruy beradi. Bu qonunlar turli yo‘sinda muvaqqat bog‘lanishlar, assotsiatsiyalar qanday yuz berayotganini, qanday shart-sharoitda tormozlanish va qo‘zgalish sodir bo‘lishini, muvaqqat nerv bog‘lanishlarining yo‘qolayotgani yoki paydo bo‘layotganini tushuntirish imkonini beradi. Psixofiziologik qonuniyatlarga binoan miyaning funksiyasi muvaqqat nerv bog‘lanishlarining birlashish mexanizmi hamda analizatorlar faoliyati mexanizmlari ta’sirida xosil bo‘ladi. YUqoridagi ta’limotga ko‘ra har ikkala mexanizm xayvonlarning tashqi olamga munosabatini aks ettiradi. SHuning uchun psixik faoliyat vokelikni aks ettirishdan, oliy nerv faoliyatining tashqi olamni timsollar sifatida ifodalanishidan iboratdir. 3.Psixikani tadqiq etish insonning butun ongli faoliyatini - uning nazariy hamda amaliy hayot faoliyatini o‘rganishdan iboratdir. Odam zotining ongliligi uning turli tuman faoliyatida, hatti-harakatlarida namoyon bo‘ladi. Inson shaxsi xar xil shakl va mazmunga ega bo‘lgan nazariy va amaliy faoliyat jarayonida tarkib topa boradi. Bunda muhit, irsiy belgilar, tarbiya asosiy omillar xisoblanadi. Inson o‘zi yashab turgan davrni, moddiy turmushni aks ettiradi, ijtimoiy-siyosiy muhit ta’siri ostida bilimlarni o‘zlashtirib boradi, ijtimoiylashadi, tarixan o‘zgaradi. Ontogenezda uning his-tuygulari, xarakteri, qobiliyati, iqtidori, tafakkuri, extiyojlari, e’tiqodlari, uni faollikka da’vat qiluvchi harakat motivlari, xoxishlari, pozitsiyasi ham asta-sekin o‘zgarib boradi. 4.Insoning bilish faoliyati rivojlanishi unga o‘zini qurshab turgan borliqni yanada chuqurroq, to‘g‘riroq, to‘larok va aniqrok aks ettirish imkoniyatini yaratadi va u borliqning asl moxiyatini, turli yo‘sindagi o‘zaro bog‘lanishlari, murakkab munosabatlair va aloqalarini tabora aniqrok yoritadi. SHu bilan birga mazkur jarayonlarda shakllanib kelayotgan insonning borliqka, vokelikka, jismlarga, kishilarga va o‘ziga munosabati vujudga keladi. 5. Inson ongining rivojlanishi uning tashqi olamni faol aks ettirishda namoyon bo‘ladi. Tarixiy materializm ta’limotiga ko‘ra, insoning moddiy turmushi, u xayot kechirayotgan tuzumning moddiy asosigina emas, balki uni qurshab olgan odamlarning turmush tarzlari, umuminsoniy qiyofalari, extikodlari, dunyoqarashlari, ijtimoiy vokelikka munosabatlari, intilishlari, faoliyatlari, ijod maxsullari va xatti-xarakatlarining majmuasidir. 6. Insoninng borliqni aks ettirishi faol jarayondir. Ma’lumki, inson zotining rivojlanishi ob’ektiv borliqka va o‘ziga faol ta’sir ko‘rsatishida sodir bo‘ladi. Bolaning katta yoshdagi kishilar tashkil qiladigan amaliy faoliyati, masalan uyini, kuzatishi, mexnati, o‘qishi, adabiy asarni mutoala qilishi hamda qiziqishining barqarorlashuvi, iqtidorning takomillashishi va boshqalar uning psixik rivojlanishini ifodalaydi. Psixologiyada psixik taraqqiyot inson shaxsining tarkib topishi jarayoni sifatida qaraladi. Psixik taraqqiyot bir-biri bilan o‘zaro uzviy bog‘liq qator bosqichlarda amalga oshadi. Jumladan, bola aql-zakovatining ko‘rsatkichi, sifati, xarakteri uning atrofdagi odamlar bilan o‘zaro kundalik munosabatlari va u bajaradigan amaliy faoliyat jarayonida vujudga keladi. Bunday o‘zaro ta’sirlar natijasida bolada turli sifatlar tarkib topa boradi. Masalan, savol-javob, baxs-munozara ta’sirida aqlning ijodiy maxsuldorligi, tezligi va teranligi orta boradi. Kun sayin rivojlanib borayotgan xozirgi davrda shaxs psixik taraqqiyotini yanada jadallashtiruvchi vositalar mavjud. SHu tufayli bolalarning aqliy o‘sish darajasini turli darajadagi murakkablikda tuzilgan testlar bilan aniqlash mumkin. Yosh davrlari psixologiyasi predmeti ta’lim va psixik taraqqiyot muammosining o‘zaro munosabatini ilmiy asosda talqin etib, bu ikki jarayon bir-biri bilan uzviy bog‘liq ekanligini e’tirof etadi. Mazkur muammo yuzasidan tadqiqotlar olib borgan olimlarning fikricha, ta’lim bolaning psixik taraqqiyotidan oldinda borib, uni o‘z ortidan ergashtirishi lozim (L.S.Vыgotskiy, B.G.Anan’ev va boshqalar). Ammo xozirgi davr nuqtai nazaridan tahlil qilganimizda ta’limning yuqori bosqichlarida o‘quvchi va talabalarning o‘z bilim va ko‘nikmalarini mustaqil rivojlantirish imkoniyatlarini ishga solishi muammoga nisbatan boshqacha qarashlarni ham vujudga keltirmoqda. Ontogenez-(yunoncha, ontos-mavjudot, jonzot; genezis-kelib chiqish, paydo bo‘lish)-individning paydo bo‘lishidan umrining oxirigacha psixik rivojlanish jarayoni. YOshning ulg‘ayib borishi, psixik jarayonlarining rivojlanishidagi qonuniyatlar, undagi etakchi omillar hamda inson hayot yo‘lining turli bosqichlarida uning shaxsiga xos xususiyatlar-Yosh psixologiya fanining tadqiqot predmeti hisoblanadi. Ma’lumki shaxs tarkib topishi jarayonining psixologik qonuniyatlarini, uning ilmiy asoslarini mukammal bilmay turib, ta’lim va tarbiyaning nazariy hamda amaliy masalalarini muvaffaqiyatli hal etib bo‘lmaydi. Yosh psixologiyasi fani ham o‘z navbatida o‘ziga tegishli masalalarni tor eksperimental ravishda o‘rganish bilangina cheklanib qolmay, balki o‘z muammolarini inson hayoti va faoliyatining tabiiy sharoitlarida, bolaga beriladigan ta’lim va tarbiyaning mazmun va mohiyatidan kelib chiqqan holda o‘rganilsa yanada muvaffaqiyatli rivojlanishi tabiiydir. Tabiat va jamiyatning qonunlari singari kamol topayotgan inson shaxsi rivojlanishining ham o‘z qonunlari mavjud. Bu qonunlar Yosh psixologiyasi fanining turli tarmoqlarida o‘rganiladi. Bular: bolalar psixologiyasi, kichik maktab yoshidagi o‘quvchilar psixologiyasi, o‘smirlar psixologiyasi, o‘spirinlar psixologiyasi, katta yoshdagi kishilar psixologiyasi va qariyalar ( gerontopsixologiya) psixologiyasidir. Yosh psixologiyasi fanining vazifalarni mazmuniga ko‘ra ikki guruhga ajratish mumkin. Yosh psixologiyasi fanining nazariy vazifalari g‘oyat muhim va murakkab bo‘lib, u shaxsning kamol topishi qonuniyatlari va turli Yosh davridagi odamlarda vujudga keladigan psixik faoliyat, holat va shart-sharoitlarining o‘zaro ta’siri xususiyatlarini o‘rganishdan iboratdir. Yosh psixologiyasi fanining amaliy vazifalarini esa psixik jarayonlarning namoyon bo‘lishi va taraqqiy etishi hamda inson shaxsi psixologik xususiyatlarining tarkib topishi qonuniyatlarini o‘rganishda qo‘lga kiritilgan ilmiy dalillarni ta’lim-tarbiya sohalariga tadbiq qilish tashkil etadi. Jamiyat a’zosi bo‘lgan bolaning rivojlanishi qonuniyatlarini, uning psixikasini, ongining rivojlanishini, umuman, bolaning tug‘ilganidan boshlab voyaga etgunicha bo‘lgan psixik rivojlanishini psixologiyaning alohida sohasi bo‘lgan bolalar psixologiyasi fani o‘rganadi. Tabiat va jamiyat qonuniyatlari ichida bola psixikasining rivojlanishi qonuniyatlari, o‘sib kelayotgan bola shaxsining rivojlanishi qonuniyatlari ham mavjuddir. Mana shu qonuniyatlar umumiy psixologiyaning maxsus tarmog‘i bo‘lgan bolalar psixologiyasining predmetini tashkil qiladi. Yosh psixologiyasi, bolaning psixik xususiyatlari miqdor jihatidangina emas, sifat jihatidan ham rivojlanadi va o‘zgaradi, degan qoidaga asoslanadi.shu tufayli Yosh psixologiyasi bolaning psixik rivojlanishi qonuniyatlari va psixikaning namoyon bo‘lishi xususiyatlarini taraqqiyotning turli Yosh bosqichlardagi xolatini tadqiq etadi. SHunday qilib, Yosh psixologiyasining asosiy vazifasi shaxsning kamol topishi qonunlarini va turli Yosh bosqichlaridagi bolaning rivojlanishida vujudga keladigan psixik faoliyat xususiyatlarini aniqlashdan iboratdir. Mamlakatimizda qabul qilingan «Ta’lim to‘g‘risidagi qonun» va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» hamda barkamol shaxsni tarbiyalash xususidagi davlat xujjatlari ta’limning turli bosqichlarida ta’lim-tarbiya jarayoni samaradorligini oshirishga, barkamol shaxsni kamol toptirishga qaratilgan. Bu dolzarb vazifani amalga oshirish, ta’lim muassasalarida ta’lim-tarbiya jarayonini to‘g‘ri, ilmiy asosda tashkil etishni talab qiladi. Buning uchun esa talim jarayoni va bola shaxsi taraqqiyotining o‘ziga xos psixologik qonuniyatlarini yaxshi bilish kerak bo‘ladi. Bola jamiyatning a’zosi, mukammal shaxs sifatida muayyan ijtimoiy muhitda kamol topar ekan, uning butun bilish jarayonlari o‘ziga xos xususiyatlari va ruhiy holatlari, ongi ham rivojlanadi. Ana shu rivojlanish natijasida uning ongi go‘dakning dastlabki oddiy aks ettirish (in’ikos) tarzdagi sodda ongidan balog‘atga etgan insonlarga xos tevarak-atrofni, borliqni, odamlarni aniq, yaqqol to‘la va anglab aks ettirish darajasigacha rivojlanadi. Xulosa sifatida aytish joizki, agar umumiy psixologiya psixika haqidagi, psixikaning zohir bo‘lish va taraqqiyot qonuniyatlari haqidagi fan bo‘lsa, Yosh davrlar va differensial psixologiya turli yoshdagi bolalarning o‘qish faoliyatini, ularning psixik taraqqiyoti va psixologik xususiyatlari haqidagi fan bo‘lib, Yosh psixologiyasi va differensial psixologiya shaxsning kamol topishi jarayonida psixik faoliyatning individual xususiyatlari taraqqiyoti, fe’l-atvorlarini va umuman shaxsni kamol toptiradigan shart-sharoitlarini ham o‘rganadi desak mubolag‘a bo‘lmaydi. 2- Mavzu: Yosh davrlar psixologiyasining ilmiy tadqiqot metodlari
1. YOshdavrlar psixologiyasida qo‘llaniladigan metodlar. 2. Qiyoslash va longityud metod. 3. Biografiya metodi va boshqa yordamchi metodlar. Yosh davrlar psixologiyasi o‘rganadigan faktlarni muayyan psixologik usullar, metodlar hamda qoidalar yordamida tadqiq etadi. SHaxsning ontogenetik taraqqiyotida ro‘y beradigan psixik o‘zgarishlar, yangilanishlar, ularning kechishi, shart-sharoitlarini tadqiq etishda umumiy psixologiya metodlaridan keng foydadanadi. SHuningdek Yosh davrlar psixologiyasi o‘zining maxsus metodlariga ham egaki, ular orqali psixik o‘sish jarayonini uzluksiz, kompleks o‘rganish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Yosh davrlar psixologiyasida umumiy psixologiyaning kuzatish, eksperiment, anketa, test, so‘rov kabi metodlari hamda kompleks, biografik metod, longityud metod, egizaklar metodi, faoliyat maxsullarini tahlil qilish kabi maxsus metodlari qo‘llaniladi. Fan va texnika taraqqiyoti shaxs psixikasi taraqqiyotining xususiyatlarini eksperimental ravishda o‘rganish uchun murakkab va nozik asboblarni yaratish imkonini berdi. Eksperimental materiallar asosida asta-sekinlik bilan turli yoshdagi bolalar psixikasi taraqqiyotining qonuniyatlari aniqlana boshlandi.
Yosh davrlar psixologiyasi fani ham psixologiya ilmining boshqa soxalari singari o‘zining ilmiy-tadqiqot metodlariga ega. Psixologik qonuniyatlarni muayyan reja asosida olib boriladigan tekshirishlar tufayligina xolisona aniqlik kiritish mumkin. Psixologik tadqiqotlar jarayonini quyidagi asosiy bosqichlarga bo‘lish maqsadga muvofiqdir: 1. Muammoning qo‘yilshi. Xar qanday ilmiy-tekshirish ishlari kabi, psixologiyada olib boriladigan ilmiy tekshirish ishlari ham nazariy va amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan muammoni aniqlashdan, shuningdek bu muammo fanda qanchalik yoritilganligini aniqlash maqsadida mazkur mavzuga oid ilmiy va maxsus adabiyotlarni taxlil qilishdan boshlanadi. 2. Tadqiqot metodikasini tanlash. Psixologik tadqiqotlar turli metodlar {bu metodlar xaqida quyida batafsil fikr yuritiladi) bilan olib boriladi. Tekshirishlarning muvaffaqiyatli chiqishi ko‘p jixatdan metodni to‘g‘ri tanlashga bog‘liq bo‘ladi. 3. Ma’lumotlarni to‘plash. To‘plangan ma’lumotlar o‘rganilayotgan muammoga mos bo‘lishi yoki ularni to‘plash maqsadga muvofiq ravishda olib borilishi zarur. Ilmiy ma’lumotlarga bo‘lgan asosiy talablar - bu ularning xolisona, to‘la va izchil bo‘lishidir. To‘plangan ma’lumotlar o‘rganilayotgan muammoni har jixatdan tavsiflab berishi kerak,
Psixolog B.G.Anan’ev psixikani o‘rganish metodlarini to‘rt guruhga ajratib, ularni tashkiliy, empirik, (amaliy), natijalarni qayta ishlash yoki natijalarni sharxlash metodlari deb nomlagan. Bu guruxlar o‘zining maqsad va vazifasi bo‘yicha yana bir necha toifa hamda turlarga bo‘linadi. Quyida mazkur metodlarning umumiy va o‘ziga xos xususiyatlari hamda qiyosiy tavsifini keltiramiz. Tadqiqot metodlarining birinchi-tashkiliy guruxi o‘z ichiga qiyoslash, longityud (uzluksiz) kompleks (ko‘pyoqlama) deb atalgan turlarni oladi. Qiyoslash metodidan umumiy psixologiya sotsial psixologiya (katta yoki kichik guruxlarni hamda ularning xar bir toifalarini) meditsina psixologiyasi (sog‘lom va bemor kishilarning psixik xususiyatlarini) sport psixologiyasi (sportchilarning xolati, kuchliligi va ishchanligini) o‘zaro taqqoslash kabilarda unumli foydalaniladi. Yosh davrlar psixologiyasida esa qiyoslash metodi turli yoshdagi odamlarning bilish jarayonlari, shaxs xususiyatlari, bilimlarni o‘zlashtirishi, aqliy qobiliyati, salohiyati, rivojlanish dinamikasi, jinslarning tafovutlari va o‘ziga xosligi kabilarni o‘rganishda qo‘llaniladi. Yosh davrlar psixologiyasida qiyoslash metodi bilan bir vaqtda longityud (uzluksiz) metodi ham qo‘llaniladi. Uning boshqa metodlardan farqi bir yoki bir nechta sinaluvchilar uzoq muddat, xatto o‘n yillab tekshirishidir. Longityud metodidan foydalanib, nemis olimi V.SHtern, fransuz tadqiqotchisi R.Zazzo, rus psixologlari N.A.Menchinskaya, A.N.Gvozdev, N.S.Leytes, V.S.Muxina va boshqalar tadqiqotlar olib borganlar. Mazkur metod orqali bir xil jinsli (Xasan-Xusan, Fotima-Zuxra) yoki aralash jinsli (Xasan-Zuxra, Fotima-Xusan) egizaklar kuzatilgan. SHuning uchun qator tadqiqotlarning «Ona kundaligi» (N.A.Menchinskaya, V.S.Muxina) deb nomlanishi bejziz emas. Uzoq vaqt bir shaxsni kuzatish, unda paydo bo‘layotgan yangi fazilatlarning rivojlanish dinamikasini, xulq-atvoridagi illatlarni oldini olish tadbirlarini, murakkab psixologik munosabatlarining ichki bog‘lanish qonuniyati hamda mexanizmi to‘g‘risida mukammal ishonchli barqaror ma’lumotlar to‘plash imkonini yaratadi. Xozirgi fan va texnika taraqqiyoti psixologik tekshirishlarning ilmiyligini yanada oshirish uchun (sub’ektiv omillarning ta’sirini kamaytirish maqsadida) kompleks dastur asosida boshqa fanlar ( meditsina, fizika, fiziologiya, biologiya, sotsiologiya, kibernetika, statistika, filosofiya, logika va xakazolar) bilan birgalikda tadqiqot ishlari olib borishni taqazo etmoqda. Amaliy yo‘sindagi ilmiy tadqiqot ana shu ko‘p qirrali yondoshishni talab qiladi. Psixologiya soxalarida (psixofiziologiya, kosmik psixologiya, meditsina psixologiyasi, injenerlik yoki aviatsiya psixologiyasi) tadqiqot ob’ektiga sistemali yondoshish prinsipi amalga oshirilmoqda. Kompleks metod yordamida o‘rganilayotgan ob’ektdagi o‘zgarishlar turli nuqtai-nazardan taxlil qilinadi yoki ularga turlicha yondoshiladi. Masalan, bolada oddiy bilimlarni o‘zlashtirish xususiyati psixologik jixatdan tekshirilayotgan bo‘lsa, kompleks yondoshish ta’sirida ana shu o‘zlashtirishning falsafiy, mantiqiy, fiziologik, ijtimoiy, biologik xususiyatlari yoritiladi. Aytaylik keksayishning biologik omillarini o‘rganish uning psixologik, fiziologik, mantiqiy jixatlarini yoritishda xizmat qiladi. Kompleks dastur yordamida amalga oshirilgan tadqiqot natijasi ilmiy ahamiyatga ega bo‘lib insonshunoslik muammolarini hal qilishda katta yordam beradi. Ilmiy tadqiqot metodikalarining ikkinchi guruxi empirik metodlaridan iborat bo‘lib, bu guruxga kuzatish, eksperiment, test, anketa, so‘rov, sotsiometriya, suhbat, intervg‘yu, faoliyat jarayoni va uning maxsulini tahlil qilish, tarjimai xol kabilar kiradi va ular sinash, tekshirish, diagnoz va prognoz vazifalarni bajaradi. Insonda tug‘ilganidan umrining oxirigacha sodir bo‘ladigan psixologik o‘zgarishlarni chuqurroq va ob’ektivroq tadqiq etish uchun empirik metodlardan navbati bilan foydalanish yaxshi natija beradi.
majmua obshiy -> Toshkent farmatsevtika instituti ekologiya va mikrobiologiya majmua obshiy -> Toshkent farmatsevtika instituti farmakognoziya kafedrasi "botanika" fanidan o ijtimoiy -> Madaniyatshunoslik ijtimoiy -> Toshkent farmatsevtika instituti ijtimoiy fanlar kafedrasi dinshunoslik fanidan ijtimoiy -> Toshkent farmatsevtika instituti ijtimoiy fanlar kafedrasi ijtimoiy -> Toshkent farmatsevtika instituti ijtimoiy fanlar kafedrasi Dostları ilə paylaş: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 17 ________________________________________ Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2019 rəhbərliyinə müraciət
Psixologiya O’smirlik davri taxminan necha yoshlarga to’g’ri keladi? a. 11-16 yoshlarga Kichik maktab yoshi davrida yetakchi faoliyat qaysi? o’qish faoliyati fayllar.org ma'muriyatiga murojaat qiling
Metod so’zining ma’nosi nima? Download 70.23 Kb. bet 1/5
Sana 28.10.2020 Hajmi 70.23 Kb. 1 2 3 4 5 Metod so’zining ma’nosi nima? *a) yo’l ko’rsatish To`g`ri to`rtburchakning perimetri 30m ga, yuzi esa 56m2 ga teng. Uning bo`yi enidan necha metr uzun? *a). 1m
*a)2
*a) 2018-yil 5-sentabr №PQ 3931 “Arifmetik hisob-kitob texnikasiga va juft-toqlikka oid qiziqarli, nostandart va matnli masalalarni yecha oladi” talabi qaysi standart darajasiga tegishli? *a) A1+
*a) G‘iyosiddin Jamshid Al-Koshiy
*a) Umar Xayyom “Har doim, har joyda va istalgan vaqtda” ta’lim olish imkonini beruvchi ta’lim *a) Smart ta’lim “Innovattsion ta’lim” tushunchasi birinchi bor nechanchi yilda “Rim klubi”da qo’llanilgan? *a) 1979-yil “Keys-stadi” metodi qanday metod hisoblanadi ? *a) aniqvaziyatlarnio‘rganish, tahlil qilish asosida o‘qitishni amalga oshirishga qaratilgan metod hisoblanadi “Keys-stadi” metodi qanday metod hisoblanadi ? *a) Aniq vaziyatlarni o‘rganish, tahlil qilish asosida o‘qitishni amalga oshirishga qaratilgan metod hisoblanadi “Keys-stadi” metodining muammoli ta`lim metodidan farqi? *a) Real vaziyatlarni o`rganish asosida aniq qarorlar qabul qilishga asoslanadi “Keys-stadi” qanday metod? *a) «Keys-stadi» - inglizcha so‘z bo‘lib, («case» – aniq vaziyat, hodisa, «study» – o‘rganmoq, tahlil qilmoq) aniq vaziyatlarni o‘rganish, tahlil qilish asosida o‘qitishni amalga oshirishga qaratilgan metod “Matematika “ so'zidan necha xil usul bilan boshqa so'z tuzish mumkin. *a) 151200 “Matematika” atamasi qanday ma’noni anglatadi? *a) bilish, fan “Matematika” atamasi qaysi so’zdan olingan? *a) grekcha “bilish, fan” so’zidan olingan “Modul” so`zining ma`nosi qanday? *a) Lotincha-qism, blok “Negizlar”kitobining muallifi kim? *a) Evklid “Smart education” nima *a) Bu ochiq axborot resurslari yordamida interaktiv vertual muhitda amalga oshiriladigan moslashuvchan va induviduallashtirilgan yangi global ta'lim texnologiyasidir “Sonlarning bo’linish munosabatiga, Dirixle va matematik induksiya prinsiplariga, juft-toqlikka oid nostandart masalalarni yecha oladi” talabi qaysi standart darajasiga tegishli? *a) A2+
*a) A2
*a) J. Kettel “Texnologiya” so`zining lug`aviy ma`nosini aniqlang? *a) “Techne” - san`at, mahorat, “logos” – fan, ta`limot degan ma`noni bildiradi “Umumiy o`rta ta`lim to`g`risida”gi Nizom qachon va qaysi qaror asosida tasdiqlandi? *a) O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017 yil 15 martdagi 140-sonli qarori asosida “Umumiy o`rta va o`rta maxsus, kasb-hunar ta`limining davlat ta`lim standartlarini tasdiqlash to`g`risida”gi Vazirlar Mahkamasining qarori qachon qabul qilingan? *a) 2017 yil 6 aprel, 187-sonli qaror “Umumiy o‘rta va o‘rta maxsus kasb – hunar ta’limining davlat ta’lim standartlari ” qachon tasdiqlandi? *a) 2017 yil 6 aprel “Umumiy o’rta va o’rta maxsus kasb – hunar ta’limining davlat ta’lim standartlari ” qachon tasdiqlandi? *a) 2017 yil 6 aprel “Xalq ta`limi tizimida ta`lim sifatini baholash sohasida xalqaro tadqiqotlarni tashkil etish chora-tadbirlari to`g`risida”gi qaror qabul qilingan sanani ko`rsating. *a) 2018 yil 8-dekabr № 997 "Agar uchburchakning biror burchagi kata bo‘lsa, u holda anashu kata burchak qarshisida kata tomon yotadi".Ushbu teorema turini aniqlang . *a) Teskari teorema "Agar uchburchakning biror tomoni katta bo‘lsa, u holda ana shu katta tomon qarshisida katta burchak yotadi". Ushbu teorema turini aniqlang . *a) To‘g‘ri teorema “Berilgan sonlarni va eng sodda kasrlarni o’qiydi, yozadi, taqqoslay oladi, tartibga solib, turli ko’rinishlarda tasvirlay oladi” talabi qaysi komptensiyaga tegishli? *a) Matematika faniga oid umumiy kompetensiyaga “Keys- stadi” ilk marta qayerda qo`llanilgan? *a) 1870 yilda Garvard universitetining huquq maktabida “Natural son” atamasini birinchi bo`lib kim qo`llagan? *a) Rimlik olim Boetsiy “Negizlar”kitobining muallifi kim? *a) Evklid «Aqliy hujum» metodining mohiyati nimadan iborat? *a)Mavzu bo‘yicha g‘oyalar tanlash va g‘oya yuzasidan o‘quvchilarning fikrini aniqlash «Shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim» texnologiyasi muallifini aniqlang? *a) Nazarova T.S … so’zi grekcha so’z bo’lib, uning lug’aviy ma’nosi “qarab chiqaman” yoki “o’ylab ko’raman” demakdir.Nuqtalar o`rniga to`g`ri so`zni qo`ying. *a) teorema 0,125 soniga teskari sonning 25 % ini toping. *a) 2
*a) 33
*a) 10000 1 metr 1 sm dan necha marta katta? *a) 100
*a) Shanba
*a) 2520
*a) 10
*a) 10 min 10 ta mehmonni 10 ta stulga necha xil usul bilan o'tkazish mumkin. *a) 3628800 15 dan 20 gacha bo`lgan natural sonlar yig`indisi toping. *a) 105
*a) 1500 sm2
*a) Singapur 2,3-3,1 ayirmaga teskari bo’lgan son: *a). –1,25 200 soni avval 30 foizga oshirildi va keyin hosil bo‘lgan son 20 foizga kamaytirildi. Natijada qanday son hosil bo‘ldi? *a)208
*a) 564
*a) 327-maktab 2017-2021-yillargamo‘ljallangan―O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi qachon qabul qilindi? *a) 2017 yil 6 fevral 30 ta talabadan 25 tasi matematikadan, 23 tasi iqtisod fanidan yozma ishni ijobiy bahoga topshirdi. 3 ta talaba ikkala fan bo’yicha qoniqarsiz baho oldi. Nechta talaba yozma ishdan qoniqarsiz baho olgan? *a) 9
*a) 3
*a)63
*a) 9
*a). 800
*a) 72
*a). 82350 4 va 8-sinf o’quvchilarining matematika va tabiiy fanlar sohasidagi savodxon-ligini baholashni amalga oshiradigan xalqaro tadqiqot markazini aniqlang? *a) TIMSS 41582637 quyidagi sonlardan qaysi biriga qoldiqsiz bo‘linadi? *a) 9
*a) 137446
*a) 120
*a) 810
*a)6
*a) 15
*a)
*a) 13620
*a)3r
*a) 40320
*a) 1
*a)7
*a) 10
*d). 5x –7y + 45=0
*a) Umumta’lim fanlarini o’rganishning kuchaytirilgan tayanch darajasi Abbos Ibn Muhammad Ibn Nasr Al-Farg’oniy nechanchi yillarda yashagan? *a) 873-950 Abstraktlash metodi bu…….? *a) Mavhumlashtirish orqali nazariy umumlashmalar hosil qilishdan iborat ta’lim metodi Abstraktsiyalash usuli nima? *a) O`rganilayotgan obyektdagi narsalarning muhim belgilarini, sifat va xususiyatlarini mustaqil fikr obyektiga aylantirish Abu Abdulloh al-Xorazmiy qachon tug`ilgan?? *a) 783-850 Abu Abdullox al–Xorazmiy nechanchi yillarda yashagan ? *a) 783–850 Abu Ali Ibn Sino «Ash-Shifo» kitobidagi natural sonlar ustida bajarilgan arifmetik amallarni va kvadratga ko‘tarish amalining to‘g‘riligini qaysi raqam yordamida tekshirish usulini o‘ylab topgan? *a) 9
*a) 980–1037
*a) Natural Abu Rayxon Beruniy nechanchi yillarda yashagan? *a) 973–1048 AbuNasrFarobiy nechanchi yillarda yashagan ? a) *873–950 Adaptiv metod *a) qaror oldin qabul qilingan qarorga o’xshash qabul qilinadi Agar a-b=1 va (a2 – b2 ) * (a-b)= 9 bo`lsa, ab ning qiymatini toping. *d).20
*a) 4,5 Agar f(x)= 3x2-5 bulsa f′(-2) ni xisoblang. *a)-12 Download 91,03 Kb. Do'stlaringiz bilan baham:
|
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish