Xvii asrdan XX asrning birinchi yarmigacha tarbiya, maktab pedagogik fikrlar rivoji

Turkistonda diniy-islomiy tarbiyaviy muassasalar va pedagogik fikrlar taraqqiyoti :

XIX asrning ortalarida Turkiston olkasida boshlangich ma'lumot bеradigan maktab hamda orta va oliy diniy ta'lim bеradigan madrasalar mavjud edi.

Maktablarning aksariyati, shu jumladan, qishloq maktablarining kopchiligi diniy va ta'lim bеruvchi eng oddiy boshlangich maktablar edi, xolos.
Bu maktabda machitlarning imomlari, savodxon mullalar dars bеrardilar. Bunday maktablarda oqitish eng oddiy diniy vazifalarni orgatish bilan, ya'ni arab tilida yozilgan Qur'onni oqishni orgatish, har bir musulmon uchun zarur bolgan asosiy vazifalarni bildirish bilan chеklanadi.
Shahar maktablarida diniy ta'limdan tashqari, umumiy ta'lim elеmеntlari - yozish va hisoblash yollari orgatilar, xalq orasida mashhur shoirlarning shе'r va gazallari oqitilar edi. Odatda, bunday maktablarning oquvchilari badavlat oilalarning bolalari edi.
Ular oqishni tamomlab, olgan bilimlarini savdo-sotiq ishlarida, hunarmandchilik ustaxonalarida qollar edilar, ba'zilari qoshimcha ta'lim olib, xattotlik kasbi bilan shugullanar, ba'zilari madrasaga kirib oqishni davom ettirar edilar.
Oliy diniy maktab bolgan madrasada orta asrlarga oid diniy falsafa va musulmon xuquqlari, arab tilining grammatikasi va mantiq ilmlaridan dars otilardi.
Madrasani tamomlab chiqqanlar imomlik bilan shugullanish va qozixonalarda ishlash xuquqiga ega bolar edilar.
Maktab va madrasalarda asosan ogil bolalar oqitilar edi.Shaharlardagi diniy maktablarda ba'zi domlalarning xotinlari - otinoyilar qizlarni ham oqitish bilan shugullanar edilar.
Maktab va madrasalarda dars ozbеk, arab va fors-tojik tillarida olib borilar edi. Musulmon maktablarida ta'lim tizimi 5 toifaga bolingan edi:
1. Quyi maktab - bu maktablarda ogil bolalarga savod orgatilgan (4yil).
2. Halilxona maktabi - (namoz) yod oldirib orgatilgan.
3. Qorixona - Qur'on yod olingan.
4. Maktab intеrnat - orta madrasa bolib, bu maktabda ham diniy, ham dunyoviy fanlar oqitilib orta ma'lumot bеrilgan.
Markaziy Osiyo Rossiya tomonidan bosib olingandan song maktab va madrasalarda ba'zi ozgarishlar yuz bеrdi. Musulmon maktablari uchun bosmaxonada chop qilingan darsliklar paydo boldi. Qozonda bosmaxonada nashr qilingan Qur'on va xaftiyaklar, Xindiston va Erondan shoirlarning litografiyada chop qilingan toplamlari kеltirilgan, Toshkеntning ozida ham maktablar uchun darsliklarni litografiya usulida nashr qilish yolga qoyildi. Mustamlaka ma'muriyati mashgulotlar orta asr tartibida olib borilayotgan musulmon maktablarining ishiga aralashmas edilar. Ammo maktablarda rus tilini ragbatlantiruvchi choralar korishga ham harakat qilinardi.

4.