Xurramova zilola ilhom qizi bitiruv malakaviy ishi turkiston jadidlari qarashlarida xotin- qizlar va

-
huquqlarini yosh xivalik qizlarning or
-
nomusini himoya qilish uchun 
kurash olib borgan kurashi hamda Xiva xonligidagi XIX asrning ikkinchi yarmidan 
XX 
asrning 
birinchi 
choragigacha 
bo‘lgan 
ijtimoiy
-
siyosiy 
jaroyonlar 
tasvirlangan
27
. 
Hozirgi kunda Mirzo Ulug’bek nomidagi O‘zbekiston Milliy Universiteti 
nomi bilan yuritilayotgan dargohnining tashkil etilishi bevosita jadidlarning yetuk 
nomoyondasi Munavvar Qori nomi bilan bog’liqdir. 1918-yil 9-aprelda 
Munavvarqori Abdurashidxonov hovlisida Musulmon Xalq dorilfununi ochish 
uchun 9 kishidan iborat majlis tashkil etiladi. Uning 16 –apreldagi 3
-
majlisida bu 
ilmiy muassasaning lohiyasi tayyorlanib unda ko‘plab fikr mulohaza va takliflar 
bildiriladi va Toshkentning 9 joyida o‘gil bolalar maktabi, 5 joyida esa qizlar 
maktabi ochish va bolalar bog’chasini tashkil etish to‘g’risida qarorlar qabul 
qilinadi. 9 ta majlis o‘tkazilib 1918 –yilda rasmiy ravishda bu dorilfunun tashkil 
etilib, qiz-u o‘g’il teng miqyosda yangi usulda o‘qitila boshlanadi va jamiyat 
hayotida xotin-qizlarning rolini oshirishga bo‘lgan dastlabki qadamlar jadidlarimiz 
tomonidan qo‘yiladi. O‘quv jarayonida xorijiy davlatlar bilan aloqalar olib 
27
Қушжонов О., Ролвонов Н. Хоразмдаги ижтимоий
-
сиёсий жараёнлар ва ҳаракатлар (ХIX аср иккинчи 
ярми XX аср биринчи чораги ). –Т.: 2007. –Б. 284.

---

21 
boriladi. 1922-1925-yillarda chet davlatlarga ko‘plab yoshlar o‘qishga yuboriladi 
ular orasida qizlar ham bor edi. Masalan Xayrinso Majidxon qizi pedagogika 
yo‘nalishi ,Ruqiya Rahim qizi bolalar bog’chasi kursi bo‘yicha Germaniyada tahsil 
olgan (1922-1925 -yillar)
28
. 
Munavvarqori Abdurashidxonovning “Xotiralarimdan” asarida o‘qituvchilar 
seminariyasini ochish masalasida ziyolilar bilan dindorlar o‘rtasida kurash avj 
olgani va Markazda chaqirilgan umummusulmon quriltoyida Ubadulla Xo‘jayev 
ayollarni ozod qilish to‘g’risida qaror qabul qilinadi. Bundan bilib olishimiz 
mumkinki, mahalliy ziyolilar ayollani ozod qilish tarofdori bo‘lgan, lekin ularda 
yetarli kuch va tayanch yo‘q edi . Shuning uchun bu masalani sho‘ro hukumati 
amalga oshirdi. Bu tarixga “hujum” harakati nomi bilan yuritilgan. 
Taraqqiyparvarlar ayollarni ozod qilish tarafdori bo‘lsa-da biroq buni amalga 
oshirishni tezkorlik va zo‘rlik bilan amalga oshirilishining tarafdori bo‘lmagan 
,chunki asrlar davomida yuzaga kelib, milliy o‘ziga xoslik, urf –odat an’ana 
sifatida shakllangan ayolarning paranjida yurishi, o‘z erlari oldida doim itoatda 
bo‘lishi ayollarning butun ongini egallagan bo‘lsa, erkaklar esa ayolarning 
o‘zlariga tenglashishini o‘zlariga nisbatan haqorat deb bilganlar.Munavvar Qori 
o‘z fikrini bayon etib ayollarni ozod qilish ularni o‘qishi, jamoat korxonalarida 
ishlashi, ijtimoiy –siyosiy haq-huquqlarini erkaklar bilan tenglashtirish g’oyasi 
ilgari surilib, 50 yoshdan o‘tgan ayollarni bunga jalb etmaslikni etirof etadi
29
. 
Biroq 1927-1928 yilarda “hujum” harakatini tez suratlarda va majburan olib 
borilishi natijasi hamda buning salbiy oqibatlari barchamizga ma’lum. Zero, 
ayollarning ozod bo‘lishi, paranji tashlagan ayollar uchun savodsizlikni tugatish 
kurslari tashkil etilishi ijobiy hodisa , biroq Rossiya imperiyasi tomonidan zavod
-
fabrikalar uchun yetarli ishchi kuchini shakllantirish uchun bu harakatning zo‘rlik 
bilan olib borilishi mudhish hodisa edi, buning oqibatida ko‘plab xotin
-
qizlarning 
erlari tomonidan urib o‘ldirilish hollari ko‘plab uchraydi. Eng achinarlisi shuki, 
“hujum” harakatida faol ishtirok etgan va partiyaning yolg’on va’dalariga ishongan 
28
Холбоев С. .Миллий Университетнинг тарихий илдизлари ва ташкил ториши. –Т.: 2003. –Б. 99-101, 123.
29
Мунаввар Қори Абдурашидхонов. Хотираларимдан –T.: 2001 .Б 62, 63 .

---

22 
qanchadan qancha ayollar Stalincha qatag’onlik qurboni bo‘ldilar. Bunga o‘zbek 
xotin
-
qizlarining otashin nomoyondalari–Tojixon Shodiyeva, Sobira Xoldorova, 
Xosiyat Tilaxonova, Mayram Sultonmurodovalarning fojiali va tahlikali kechgan 
qismatlarini misol qilib olishimiz mumkin.
Tarix fani bilimdoni Rahimova Gulshan 
Turkistonda jadidlar faoliyati xususida olib borgan ilmiy tadqiqotlarida XIX asr 
oxiri va XX asr boshlaridagi mustamlakachilik siyosati, o‘lkadagi ijtimoiy 
iqtisodiy ahvol va oila
-
nikoh masalalariga alohida to‘xtalib o‘tib uning bu haqida 
qator ilmiy asarlarida qimmatli ma’lumotlar keltirib o’tadi. Masalan 1992 –yil 
nashrdan chiqqan “Jadidlar va ayollar masalasi” va “Abdurauf Fitrat va jadid 
adabiyoti” ( XX asrninrg 20 –yillariga qadar ) asalarini keltirishimiz mumkin. D. 
Abdullayeva tomonidan 1999 –yilda o‘tkazilgan O‘zbekistonda oila, davlat va 
jamiyat qurilishida ayollarning roli va Gender muammolari. ilmiy konferensiyada 
“Yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlashda O‘zbekistonda ayolning roli” maqolasida 
xotin
-
qizlar masalasi jadidlar diqqat markazida turgan yechim talab etadigan 
muhim muammolardan ekanligi aytib o‘tilgan.R.Tojiboyevning “Ma’rifat fidoyisi” 
nomli asarida jadidlarning o‘lka hayotida tutgan ijtimoiy
-
madaniy , siyosiy sohada 
islohotlari yoritilib asarda ayollarning savodxonlik darajasi, ma’naviy qiyofasini 
yuksaltirish masalari jadidlar tomonidan olib borgan amaliy ishlar zamirida ko‘rib 
chiqilgan. Begali Qosimovning tahlikali bir vaziyatda 1984
-
yil milliy 
ma’rifatparvarlardan biri Tavallo haqida asar yozishining o‘zi bir jasorat edi.Uning 
“Haq so‘zini shior qilib Tavallo” asarida Tavolloning Turkistondagi ijtimoiy