Xurramova zilola ilhom qizi bitiruv malakaviy ishi turkiston jadidlari qarashlarida xotin- qizlar va

-
iqtisodiy, siyosiy vaziyatga munosabati yoritilgan bo‘lib o‘lka ayollarini o‘z 
she’rlari orqali o‘z haq
-
huqquqlarini talab qilishga chaqirganini ko‘rishimiz 
mumkin. N.Azizovning 1996 –yil nashrdan chiqqan “Davlat arbobining huquqiy 
qarashlari” asarida jadidlarning yetuk vakillaridan biri Fayzulla Xo‘jayevnini 
davlat arbobi sifatidagi faoliyati yoritilgan bo‘lib, unda Fayzulla Xo‘jayev 
tomonidan xotin –qizlar muammosiga alohida to‘xtalib o‘tib, yosh onalar uchun 
farzand tarbiyasi uchun davlat tomonidan pul ajratmalari ajratish masalasi 
yoritilgan ona va bolalar uylari qurilishi to‘g’risida taklif mulohazalar berib 
borishgan. 

---

23 
Xulosa o‘rnida shuni aytib o‘tishimiz mumkinki, jadid ziyolilari 
Turkistondagi qoloqlik, boshqa mamlakatlardan taraqqiyoti orqada qolishning 
birinchi sababi qilib, o‘lkadagi maorif tizimining to‘g’ri yo‘lga qo‘yilmagani, 
maktab va madrsalarda asosiy e’tibor , diniy fanlarga qaratilib, dunyoviy 
fanlarning deyarli o‘tilmagani, millat farzandlarini tarbiyalayotgan ayollarning 
savodxonlik darajasi pastligi , jamiyatda bo‘layotgan o‘zgarishlardan bexabarligi 
dastlabki ta’lim
-
tarbiyani oilada oladigan bolaning dunyoqarashiga, ma’naviy 
jihatdan yetuk bo‘lib shakllanishiga to‘sqinlik qilishini to‘g’ri anglaganlar va 
bunga qarshi o‘z g’oyalari bilan chiqqanlar. 

---

24 
1.2. Turkistonda jadidchilikning yuzaga kelishi va o‘lkaning ijtimoiy- 
iqtisodiy hayotiga ta’siri
Jadidchilik Turkistonda XIX asrning oxirlarida maydonga kelgan, XX asr 
boshlarida shakllanib qisqa muddatda o‘zining haddi a’losiga ko‘tarilgan, 1917
-
yilgi bolsheviklar to‘ntarishidan keyin ham sotsialistik diktatura o‘rnatulganga 
qadar o‘z mavqeyi va yo‘nalishini saqlab qola olgan ijtimoiy harakatdir
30
. 
Jadidchilik o‘z
-
o‘zidan vujudga kelib qolgan harakat emas, balki bu Rossiya 
imperiyasi bosqinidan so‘ng olib borilgan siyosat natijasi o‘laroq yuzaga kelgan 
ijtimoiy
-
iqtisodiy, ma’naviy hayotning og’ir ahvolga kelib qolgandan so‘ng yuzaga 
keldi. Tarix fanlari doktori Haydarbek Bobobekovning “O‘rta Osiyo Rossiyaga 
qo‘shib olinganmi” maqolasida quydagi fikrlar keltirilgan “O‘lkani ruslar 
egallagandan keyin aholining ahvoli va’da qilingan imkoniyatlar va qulayliklar 
o‘rniga, aksincha, kundan
-
kunga yomonlashib va o‘g’irlashib bordi Soliqlarning 
haddan ziyod ko‘pligi, xalqning qashshoqlanishi, mardikor va korandalikning avj 
olishi aholining ijtimoiy ahvolini ayanchli ahvolga keltirib qo‘ygandi. Qo‘qon 
xonligi tugatilmay turib, behisob soliqlar xazina hisobidan emas, balki, oddiy 
xalqni shilish evaziga to‘langan. Har ikkala xonlik mustamlaka aylantirilib, Buxoro 
xonligi esa yarim vassal maqomiga ega bo‘lgan ikki xonlikdan Rossiyaning 
bevosita o‘zi aholini shilib yangi soliqlar joriy etdi. Bunday mustamlakachilik 
zulmi aholining har tomonlama kamsitilishiga yo‘l ochgan. Birinchi o‘zbek 
kinorejissori Sulaymon Xo‘jayevning “Tong oldidan” filmi, shuningdek, Abdulla 
Qahhorning “Tomoshabog’” hikoyasida Toshkent va boshqa shaharlarda bunyod 
etilgan madaniyat va istirohat bog’larga mahalliy xalq vakillari kiritilmagan. 
Toshkent shahrining markazidagi tomosha bog’ining oldiga esa “Сартам и 
собакам вход запещается” (sartlar va itlarga kirish ta’qiqlanadi) yozuvi osig’liq 
turgan
31
. 
Rossiya hukumati milliy madaniyatni cheklash , mahalliy aholini 
ruslashtirish maqsadini izchil ravishda amalga oshira borib, Turkistonda ruscha 
30
Қосимов. Б. Миллий Уйгониш. –Т.: 2002. –Б. 6.
31
Шарипов Р.Туркистон жадидчилик ҳаракати тарихидан. –Тошкент: 2002. –Б. 9-10.

---

25 
umumta’lim , o‘rta maxsus o‘quv yurtlari va rus-tuzem maktablarini ochdi. Bu 
o‘quv yurtlariga ruslar bilan birga qisman mahalliy xalq vakillari ham qabul 
qilingan. Bunday ko‘zlangan maqsad ularni Rossiya davlatiga mehr qo‘yib xizmat 
qiladigan kadrlar qilib tayyorlash edi. 1896 –yilda faqat Toshkent shahrining erkak 
va xotin- qizlar gimnaziyalaridagi barcha o‘g’il bolalarning 3 foizini, qizlarning 
2,6 foizini tub yerlik aholining bolalari tashkil qilgan. Toshkent o‘qituvchilar 
seminariyasini 1897