Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar Kirish Mavzuning dolzarbligi

Qadimgi Eron manblarida vatanimiz tarixiga oid

Qadimgi Eronning ahmoniylar davri turli xil yozma manbalar bilan kengroq hujjatlashtirilgan. Bular shohlar yozuvlari, tarixiy yilnomalar, qonunchilik farmoyishlari, shohlarning farmonlari va satraplarning farmoyishlari, raiyatning viloyat hokimlariga yozilgan shikoyatlari, eronlik yuqori amaldorlarning shaxsiy xatlari, mulklarni boshqarish yuzasidan ko‘rsatmalar, soliqlarni yig‘ish va qullarga munosabat, soliqlarni to‘laganlik haqida kvitansiya (patta), harbiy majburiyatlarni o‘taganlik haqida hujjatlar, sud jarayoni bayonnomalari, nikoh shartnomalari, arenda shartnomalari, qarzdorlik tilxatlari, diniy va ilmiy asarlar, adabiy qissalar va boshqalar. Turli xil tillarda yozilgan bu matnlar Eron davlati aholisining tarixiy voqealar jarayonini, iqtisodiy va ijtimoiy tarixini o‘rganish, madaniy hayoti, kundalik hayot tarzi, turmushi va urf-odatlarini o‘rganishda katta imkoniyat beradi. Ahmoniylar epigrafik mixxat yozuvlarining deyarli barchasi qadimgi fors, elam va akkad tillarida yozilgan. Ular tarixiy voqealarning qimmatli guvohligi ekanidan tashqari turli tillardagi ijtimoiy leksikani taqqoslashga yordam beradi. Muhim savdo yo‘llaridan, shohlarning qabrlari, saroylarning devorlari va ustunlaridan yoki metal buyumlardan, quro’llar va tosh vazalardan va muhrlardan topilgan juda ko‘plab yozuvlar nashr qilindi. Ba’zi yozuvlar saroy poydevorlaridan topilgan, bular quruvchilar tomonidan qurilish jarayonida yotqizilgan. Qadimgi fors yozuvlarining ko‘pchiligi Eron, Elam va Midiyadan topilgan. Ulardan eng kattasi – bu Behistun yozuvlaridir. Bu yozuv Kambiz hukmronligining oxirlaridagi voqealarni va Doro I podsholigining birinchi yillaridagi tarixiy voqealarni o‘zida aks ettirgan. Behistun yozuvi Kirmonshohdan sharqda 30 km masofadagi Bobil bilan Ekbatanni bir-biriga bog‘laydigan karvon yo‘li ustidan topilgan. Bu karvon yo‘li baqtriya-hind chegaralarigacha davom etgan. Yozuv 105 m balandlikda tik tog‘ qoyasiga yozilgan. Yozuvning umumiy balandligi 7,80 m, eni 22 m. Yozuv markazida beshta ustunli qadimgi fors varianti, ularning dastlabki to‘rttasi eniga 2 m dan kam bo‘lmagan joyni egallaydi, balandligi 4 m keladi. Jami qadimgi eron matni 515 qator, fors matni ustida balandligi 3 m va eni 5,48 m keladigan relyef (bo‘rtma tasvir) lavhas bor. Unda Doron o‘zini podsho qilib ko‘rsatadi va unga bo‘ysingan shohlar ustidan qozongan zafarini ko‘z-ko‘z qladi. Relyefdan o‘ngda dastlabki elam variantining o‘chirilgan tik qatorlari bo‘lib, relefni kengaytirish maqsadida yozuvni qoyaga yozganlar tomonidan o‘chirilgan bo‘lgan. Har bir qator balandligi 2,10 m. bo‘lib, eniga 1,5 m. dir. Elam matni 323 qatorni tashkil qiladi. Fors variantidan o‘ng tomonda, ancha keyingi uchta ustun xat mavjud bo‘lib, u dastlabki elam variantining nusxasidir va birinchi to‘rt ustunli fors matniga mos tushadi. Har ikkala variantda 650 qator elam yozuvi bor. Relyefdan chapda akkad varianti bo‘lib, eni 3,23 m. dan 4,36 m gacha va balandligi 3,16 m. dan 3,37 m. gacha, 141 uzun qatorli yozuvdir. Bundan tashqari 11 kichik yozuvlar bo‘lib, ular bo‘rtma tasvirlar yaqiniga yozilgan. 1963-64yillarda Tehronda o‘sha vaqtdagi G‘arbiy Germaniya arxeologiya instituti ekspeditsiyasi yozuvlarni sinchiklab o‘rganib, relyefni rasmga olgan. Doro I ning boshqa bir yozuvi Persepoldan shimoldagi Naqshi Rustamda yozilgan. Ahmoniylar shohlari qabrlariga kirishda, qoyaga mixxat xatida Doro I ning qadimgi eron, elam va akkad yozuvlaridagi xatlari yozilgan. Milodimizdan avvalgi VI asrda Eronda ahamoniylar davlati vujudga keldi. Bu davlat II asr mobaynida yashagan uning xududlari Misrdan to Shimoliy garbiy Xindistongacha chuzilgan edi. Axamoniylar davlatining poytaxti Persopol shaxri bulgan. Forslarga kadar bu ulkada Elamitlar yashaganlar, Forslar dastlab faqat Janubiy Eron hududlarida yashaganlar, so’ngra ular butun Eron hududini egallaganlar. Forsiylar "Avesto"da «Azarlar» nomi bilan tilga olinadilar. Azarlar ariylarni tashkil etganlar. Ariylar joylashgan yurt keyinchalik Eron deb atalgan, Akademik A. Asqarovning ta`kidlashicha, juda qadim zamonlarda Eronning forslar egallagan janubiy hududi shumerlar tomonidan Nim (baland) deb yuritilgan, akkadlar esa uni «Elamtu» deb ataganlar Elamtu xalq orasida «Tog’li mamlakat» nomini anglatgan. Elamitlar esa o’z yurtlarini «Hotamtu» deb ataganlar. Rivoyatlarga kura shu yurtga qachonlardir ko’chib kelib, xukmronlikni kulga kiritgan forslarnkning nufuzli oilalaridan birining vakili Ahamon miloddan avvalgi VIII asrning oxiri va VII asrning boshlarida o’z sulolasiga asos solgan, Ahamonning o’g’li Chishpish miloddan avvalga VII asrda fors qabilalari ittifoqini tuzadi va shu tariqa Eronda axamoniylar sulolasi (miloddan avvalgi 558— 329 yillar) tashkil topadi. Xususan axamoniylar davlatining shuxrati Kir II (Kurush) davrida kuchayadi, U Mkdiya, Elam, Vaviloniya, Lidiya podsholiklarini buysundirib dunyoda birinchi saltanatga asos soldi, Axamoniylar davlatining poytaxti avval Persepol, sungra Bobil, Suz va Akbatona shaxarlari bulgan. Axolining etnmk tarkibi va ijtimoiy tuzilishi turlicha bulgan. Ular bosib olingan viloyatlarda maxalliy xalkning urfodatlari, dini, konunkoidalari, ogirlik, uzunlik ulchovlari, yozuvi za tilini saklab kolganlar. Mamlakatda kadimgi fors tili bilan bir katorda Oromiy tili keng tarqalib, davlatiing idora tili xyaeoblangan. Bundan tashqari, devon ishlarida Elam tilidan foydalanilgan. Eronning axamoniylar davri madaniyati va say`o’tdi Yunoniston, Ossuriya, Misr va boshka chet el xalklari madaniy an`analarining ta`siri kuchli bulgan, Bu davrga kelib Kir o’zining boskinchilik nigoxini Markazky Osiyo xududlariga karatadi. Baktriyaning axamoniylar tomonidan kachon egallanganligi xozyrcha ma`lum. Muarrix Ksenafont, Ktesiy Vaqtlriyaning Kir tomonidan bilib ol;shganligini aytgaya bulgalarda, lekin anik sanasi va tafsiloti tugrisida etarli ma`lumotlar bermaydilar. Kir II skif kabilalaridan bulgan massagetlar ustiga miloddan avvalgi 530 yilda nkki yuz ming kishilik kushin bilan bostirib keladi. Bu paytda umr yuldoshi vafot etgan malika To’maris (ba`zi manbalarda Tumorli kiz bulsa kerak, deb taxmin kiladilar) mamlakatda podsho edi. Kirga karshi To’marisning jasoratini Gerodot uzining «T.arix» kitobida yorkin tasvirlaydi. O’z kuchi va omadiga ishongan, Vavilshgaya, Ossuriya, Misr, Kichik Osiyo mamshakatlarini. zabt etib «engilmas» degan nom olgan va muvaffakiyatlardan zsakkirab kolgan Kyar Arake daryosiga kuprik kurishni buyuradi. U To’marisga uz elchilari orkali sovgasalomlar va noma yuborib unga turmushga chikishini suraydi. 'Elchilarini sovchi deb o’tdi Kirning asl maksadi esa To’marisga ayon edy7 sh1u sababdan u Kirga rad javobi beradi. Kirga noma yozib u ni urush boshlamaslikka. tinch yashashga undaydi: «Ey Midiya shoxi (U vaqtda yunonlar Eronni shunday deb atashgan). Bu niyatingdan kayt. Mazkur kupriklar senga baxt keltiradimi, falokatmi? Bilmaysanku? Yaxshyasi, xudo bergan kattakon davlatingga podshoxlik qil. Biz uz yurtimizga podshoxlik kilaylik. Lekin sen bu maslaxatga kirmay, uz aytganingdan kolmasang, biz dare buyidan uch kunlik yul yurib olisrokka borib turaylik. Xoxlasang, biz sening erlaringga kuchib utaylik. Sen uch kunlik olisga borib tur». Bu maktubni olgan Eron shoxi uz a`yonlari bilan maslaxatlashdi. Vazirlar «Biz orkaga qaytib, To’marisni uz erimizda kutib olaylik», degan maslaxatni beradilar. SHoxning Krez (yoki Horuv) degan vaziri (sobiq podshox edi) o’zgacha maslaxat beradi, U Eron kushinlari massagetlar yurtiga.kirsin, saxroyilar bazmziyofatlarga o’rganmaganlar. Ular erida bazm dasturxonlarini yoyib kuyaylik. Ular lazzatli taomlarei va lazzatli sharoblarni ebichib, maet bulib uxlab kolishganda, ular ustiga bostirib boramiz» deydi. Shoxga shu maslaxat manzur kurinadi va Shunday yul tutishga karor kiladi, o’z omadiga ishongan Kir Massagetlar yurtida bir kunlik yul masofasshsh bosib tuxtaydi, chodirlar ko’rdirib turli taomlar, may, sharbatu sharoblar, ziyofatlarni tayyorlatib, jangchilarini oz kis mnshm koldirib, uzi chekinadi. To’marisning yolgiz ugli Spargapis uz lashkarlari bilan oz mikdordagi Kir askarlarini engadilar. G’alabaga erishgan Spartpis bu dushmanlarning xiylasi ekanligini bilmay kushiniga tukkn dasturxon ustida maishatga ruxsat beradi va uzi maet xolda uxlab Holadi. Xufiyadagi Kir lashkarlari bilan kaytib kyolib, uyqudagi navkarlarni va Spargapisni asir. oladi. Vokeadan xabar topgan To’maris xabarchi orqali Kirga «KHonxur Kir! Bu jasoratiig bilan magrurlanma! Makkorlik bilan o’g’limni engding, Halol jangda enshlardieg. Mening maslaxatimga kun, urlimni omon kaytar. YAxshmlikcha erlarimdan ket. Yo’qsa tangrimiz Quyosh xaqqi xurmati qasamyod kilaman, uz koningga uzingni tuydaraman» degan mazmunda ioma 'yuboradi. Kmr Tumariening suzlariga zarracha axamint bermaydi. Kayfi tarkayagach, uzini dushman iskanjasida asir ko’rgan Spargapis joniga kasd kiladi va uzini uzi uldiradi. Vokeadan xabar toptn To’maris Kirga karshi jajta otlanadi. Mirvzarshya Osim uziniig «To’maris» kissasida To’marisni ulug’lab bunday xikoya qiladi: «Quyosh tangrisiga iltijo kilish uchun bir tepalik ustiga chiqsa "belidagi «oltin kamariga osilgan kilichi va kalkoiini erga quymb, massagetlar nazdida xudolarning xudosi bulgan Mixraga sigina boshlada: — Ey, butun mavjudotni — eru ko’kni, suv va o’tni yaratgan Quyosh tangrism! Sey ko’zingni ochsang — olam nurga tudada. Odamlarga o’t bergai xam sen, daryolarii toshirgan, ekinzor va o’tloqlarga suv ergan xam sen! Qo’y va kiyiklarni ko’paytirgan, don dunga baraka bergan xam sen! Ey, ulug’ Kuet taegrisy, bizni eronmylarga xor qilma, dilimizga g’ayrat, bilagimizga quvvat ato qiya, yuragimizga uch olovinm sol! Hilichimizni o’tkir kil, toki, yurtmmkzni oyok osti qilgan makkor dushmanii tormor aylab, qullik balosidan xalos bo’laylik. Gerodot ikki urtadagi jangni eng daxshatli jang deb bakolaydi. Avval rakiblar uzokdan turib, qamonda o’q uzadiyaar, tamom bo’lgach, xanjar va nayza bozlykka o’tadilar, Jang maydonida juda ko’p eroniylar xalok bo’ladilar, Massagetlar galaba qozonadilar. Jangda Kirning uzi xam xayaoq bo’ladi, To’maris maydan bo’shagan meshlarni qonga to’ldirishga va Kirning boshini uzib olib kelishga farmon beradi. Tezda To’marisking keyaini Zariia Kirning jasadini tooadi va uning boshmni kesib olib To’marisga «eltirib beradi, To’maris soch va sokoliga konlar yoomshyb qotib qolgan, ko’zlari yumuq, daxshatli boshni qo’liga olib, unga qarab dedi: Men seni mag’lub etib, tirik qolgan bo’lsam ham, sen hiyla bilan o’g’limni nobud qilib, baribir meni ham o’ldirding. Mil. avv. 555-540-330 yillar O’rta Osiyoning tarixiy-madaniy viloyatlari ulkan Ahmoniylar davlati tarkibiga kirar edi. O’rta Osiyo viloyatlari va unga qo’shni bo’lgan hududlarning bosib olinishi, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy tarixi haqida Ko’pchilik olimlar turli yillarda tadqiqot ishlari olib bordilar. Bu tadqiqotlarning aksariyati ahmoniylar Eroni hududlari tarixi bilan bog’liqdir. Mavjud ilmiy tadqiqotlar ahmoniylar davri mixxat yozuvlari va ayrim Yunon-rim tarixchilarining asarlari hamda arxeologik tadqiqotlar natijalariga asoslanadi. Mil. avv. IX-VII asrlarda /arbiy Eronning Ko’pgina hududlari Ossuriya va Urartu davlatlari tarkibiga kirar edi. Mil. avv. VII asrning ikkinchi choragiga kelib Eron hududidagi eroniy tilli qabilalar asosida markazi hamadonda bo’lgan Midiya podsholigi tashkil topadi. Bu davlatningg Sharqdagi hududlari O’rta Osiyo chegaralarigacha cho’zilgan edi. Mil. avv. VI asrning o’rtalarida Midiya podsholigi o’rnida Ahmoniylar davlati paydo bo’ladi. Ko’pchilik tarixiy adabiyotlarda Kir II ahmoniylar davlatining asoschisi sifatida e`tirof etiladi. Kir II, Kambiz, Doro I, Kserks kabi fors podsholari qadimgi Sharqdagi juda Ko’plab mamlakatlar ustidan o’z hokimiyatini o’rnatishni rejalashtirganlar va Shunday siyosat olib borganlar. Mil. avv. VI asrning o’rtalarida Kir II o’zining sodiq lashkarboshlaridan biri bo’lgan Garpagga Kichik Osiyodagi shahar-davlatlarni bosib olishni buyuradi. O’zi esa O’rta Osiyo hududidagi viloyatlarni (Baqtriya, Xorazm, So’g’diyona, Marg’iyona va boshq.) bosib olishiga tayyorgarlik ko’ra boshlaydi. Gerodot Kir II ning massagetlarga qarshi yurishi haqida so’zlar ekan, bu yurishlarning Ko’pchiligi haqida to’xtalmasdan, faqat forslarni tashvishga solgan yurishlar haqida eslatib o’tadi. Tarixchining ma`lumot berishicha, Garpag Kichik Osiyo shaharlarini birin-ketin bosib olguncha Kir II butun Osiyo xalqlarini bo’ysundiradi va Shundan keyingina Bobilga yurish boshlaydi. Qadimgi dunyo mualliflari Gerodot, Ksenofont, Ktesiy, YUstin kabilarning ma`lumotlaridan xulosa chiqaradigan bo’lsak, Kir II mil. avv 545-539 yillarda Sharqiy Eron va O’rta Osiyo viloyatlarini bosib oladi. Doro I davrida (mil. avv. 522-486 yy.) Ahmoniylar sulolasi Hind vodiysidan O’rta Er dengiziga qadar bo’lgan keng hududda o’z hukmronligini o’rnatgan. Juda Ko’p sonli davlatlar, viloyatlar, shaharlar va xalqlarni birlashtirgan Ahmoniylar saltanati tarixda birinchi yirik dunyo davlati hisoblanadi. Tarixiy manbalarning ma`lumot berishicha, O’rta Osiyo xalqlari ahmoniylar bosqiniga qarshi qattiq kurash olib borganlar. Xususan, massaget qabilalari malika To’maris (Tomiris) boshchiligida forslarning turli hiyla-nayranglar ishlatishiga qaramasdan ularning katta qo’shinini tor-mor etadilar. Malika To’maris va massagetlarning harbiy mahorati tufayli bu jangda ahmoniylar hukmdori Kir II ham halok bo’ladi. Gerodot xabar berishicha, “Bu jang varvarlar (massagetlar) ishtirok etgan janglar orasida eng dahshatlisi edi. Kamon o’qlari tugagach, qo’l jangi boshlanib nayza va qilich bilan kurashdilar. Qo’shinlar jangi uzoq vaqt davom o’tdi. Nihoyat massagetlar g’alaba qozondilar.” Kir II qo’shinlarining massagetlar tomonidan tor-mor etilishi mil. avv. 530 yilga to’g’ri keladi. Tarixchi Polien forslarga qarshi kurashgan SHiroq qahramonligi haqidagi afsona to’g’risida xabar beradi. Uning xabariga ko’ra, sak qabilalarining vakili bo’lgan SHiroq ismli cho’pon hiyla yo’li bilan forslarning katta qo’shinlarini suvsiz sahro ichkarisiga adashtirib qo’yadi. SHiroq ham, fors qo’shinlari ham ochlik va tashnalikdan halok bo’ladilar. Mil. avv. 522 yilda ahmoniylar taxtiga Doro I o’tiradi. U taxtga o’tirishi bilanoq Parfiya, Marg’iyona va “saklar o’lkasi”da forslarga qarshi qo’zg’olonlar ko’tariladi. Behistun yozuvlariga qaraganda, 522 yilning oxirida Marg’iyonada ko’tarilgan qo’zg’olonga Frada ismli kishi boshchilik qiladi. Doro I Baqtriya satrapi Dadarshish boshchiligidagi qo’shinlarni qo’zg’olonchilarga qarshi jo’natadi. Qo’zg’olon shavqatsizlarcha bostirilib 55 ming marg’iyonalik halok bo’ladi. Frada ham qo’lga olinib qatl ettiriladi. “Saklar o’lkasi”dagi forslarga qarshi kurashga Skunha boshchilik qiladi. 519-518 yillarda bo’lib o’tgan bu kurashda saklar forslar tomonidan mag’lubiyatga uchraydi. Saklarning Ko’pchiligi o’ldirilib, Ko’pchiligi asir olinadi. Ularning yo’lboshchisi Skunha asir olinib, o’rniga boshqa yo’lboshchi tayinlanadi.

2.